Ruiny zamku Sobień (woj. podkarpackie)

Pozostałości murów zamku w południowo-wschodniej części założenia, stan na 2009 r.,
fot. Barbara Potera. Na licencji: CC BY-NC-ND 3.0.

Obiekt jest przykładem średniowiecznego zamku prywatnego pełniącego w XV w.ważną rolę w systemie obronnym ziem południowo-wschodnich Królestwa Polskiego.

Historia

Założenie zamkowe powstało na miejscu wczesnośredniowiecznego ruskiego grodziska funkcjonującego w XIII w., które otoczone było umocnieniami ziemnymi. Zamek został wzniesiony w drugiej poł. XIV w. z fundacji królewskiej Kazimierza Wielkiego w ramach akcji wzmacniania potencjału obronnego państwa w szerokiej strefie obszaru pogranicza polsko-węgierskiego na świeżo inkorporowanych do Królestwa Polskiego ziemiach Rusi Czerwonej. W 1389 r. zamek został przekazany przez króla Władysława Jagiełłę w ręce kasztelana lubelskiego Piotra Kmity i stanowił odtąd główny ośrodek dóbr sobieńskich Kmitów położonych w ziemi sanockiej. Zapewne w początkach XV w. rozbudowano wieżę bramną znajdującą się w zachodniej części założenia i wzniesiono wschodnie skrzydło zamku, gdzie zlokalizowane były budynki mieszkalne. Wiadomo, że w 1434 r. na terenie założenia funkcjonowała kaplica zamkowa. W XV w. zamek otoczony był obronnym murem obwodowym i był jeszcze użytkowany w pierwszej ćw. XVI w. Po wzniesieniu przez Kmitów zamku w Lesku i przeniesieniu tam głównej siedziby rodu, warownia sobieńska została opuszczona, popadając stopniowo w ruinę. Być może jedną z przyczyn opuszczenia zamku przez Kmitów było jego poważne uszkodzenie podczas najazdu wojsk węgierskich w 1474 r. W okresie od XVI do XIX w. pozostałości po zamku należały do magnackich rodzin Stadnickich, Ossolińskich, Mniszchów i Krasickich.

Ruiny Zamku Rogowiec (Grzmiąca, woj. dolnośląskie)

Ruiny Zamku Rogowiec, fot. Tomasz Kuran aka Meteor2017 (CC BY-SA 3.0)

Zamek Rogowiec, zlokalizowany jest we wschodniej części Gór Kamiennych na górze o tej samej nazwie (wys. 870 m n.p.m.). Jest to najwyżej położony zamek w Polsce. Widać stąd praktycznie całe Sudety Środkowe. Źródła pisane wskazują, że zamek Rogowiec (niem. Hornsberk) wzniósł książę świdnicki Bolko I pod koniec XIII w. W dokumentach z lat 1292 i 1299 wzmiankowany jest jego kasztelan Reinsko.

Kaplica zamkowa pw. św. Mikołaja i św. Wacława w Cieszynie (woj. śląskie)

Rotunda zamkowa w Cieszynie (zdjęcie: 1pesak; na licencji CC BY-SA 3.0)

Jeden z dwóch znanych, a zarazem najstarszy na Górnym Śląsku przykład kaplicy grodowej w formie rotundy, wzorowany na wczesnoromańskiej architekturze sakralnej terenu Czech, Moraw i Polski. Jednocześnie jeden z najstarszych obiektów sakralnych w skali kraju. O jego wartości historycznej, artystycznej i naukowej świadczy stan zachowania substancji zabytkowej z XI w., w tym czytelna, kompletna bryła, rzut oraz konstrukcja murów i sklepień.

Kościół cmentarny pw. św. Leonarda w Lipnicy Dolnej (Lipnica Murowana, małopolskie)

Kościół św. Leonarda w Lipnicy (zdjęcie: Jakub Hałun; na licencji CC BY-SA 3.0)

Tradycje odnoszą wzniesienie kościoła do r. 1141 lub 1203, kiedy miał stanąć w miejscu pogańskiej gontyny. Faktycznie kościół wzniesiono pod koniec XV w., zastępując wcześniejszą świątynię. O odległej metryce świadczy wezwanie św. Leonarda, którego kult rozpowszechnił się tu w XII-XIII w. Pierwsza wzmianka pisana pochodzi dopiero z wizytacji biskupiej w 1570. Zniszczenia wojen szwedzkich w XVII w. ominęły kościół. Świątynia była wielokrotnie odnawiana, co nie wpłynęło znacząco na jej bryłę i układ przestrzenny. W XVI w. wykonano ornamentalną polichromię stropu prezbiterium. Ściany prezbiterium malowano w r. 1689, nawy w 1710-1711. W XVII w. kościół opasano sobotami. W 1872 wylew rzeczki Uszwicy uszkodził świątynię. Prace konserwatorskie przeprowadzono w 1910. W 1997 powódź naruszyła fundamenty budowli, woda zalała cmentarz. Do 2000 trwały kompleksowe prace konserwatorskie.

Ruiny zamku w Chęcinach (woj. świętokrzyskie)

Zamek królewski z przełomu XIII i XIV wieku, jeden z pierwszych obronnych obiektów murowanych w Małopolsce, a zarazem jeden z najbardziej rozpoznawalnych i najczęściej odwiedzanych zabytków województwa świętokrzyskiego.

Zdjęcie: Chemik12; na licencji CC BY-SA 3.0

Usytuowanie i opis

Zamek położony jest około 15 km na południowy wschód od Kielc, na skalistym wzgórzu - Górze Zamkowej, należącym do pasma Chęcińskiego Wzgórz Chęcińskich, na południe od miasta Chęciny. W rozplanowaniu zamku wyraźnie czytelny jest podział na dwie części: wschodnią - zamek górny i zachodnią - zamek dolny, obie na planie wydłużonych wieloboków. Zamek górny składa się z murów obwodowych, dwóch flankujących go od wschodu i zachodu cylindrycznych wież, reliktów przedbramia, bramy i piętrowego budynku oraz pozostałości prostokątnego budynku przy murze północnym. Na zamku dolnym zachowane są mury obwodowe, czworoboczna wieża i relikty budynku przybramnego.

Barbara Gaweł, "Krajobraz po życiu. Śladami Galicji. Opowieści o ludziach i miejscach". Recenzja.

Wynalazca nazywany polskim Edisonem, założyciel lwowskiej szkoły matematycznej, odkrywca pierwszej szczepionki przeciw tyfusowi - cała trójka chodziła do jednego gimnazjum w Jaśle. W swojej najnowszej książce Barbara Gaweł przenosi nas do dawnej Galicji.

Barbara Gaweł, w swoim debiucie książkowym, zabiera czytelnika w niezwykłą podróż po śladach dawnej Galicji. Ze swadą i pięknym językiem opowiada o wydarzeniach, miejscach i ludziach związanych z historią tej części kraju. Autorkę "najbardziej zachwyca to, co jest tuż obok". Kolejne odwiedzane miejscowości stanowiły dla niej impuls do stworzenia subiektywnie ułożonej podkarpackiej mozaiki, na którą składają się m.in. niezwykłe zabytki, historie miłosne, skandale obyczajowe, zbrodnie, działania wojenne, sylwetki zarówno wybitnych jednostek, jak i postaci zupełnie nieznanych, a także liczne cmentarze będące jedną z ostatnich pamiątek po etnicznym tyglu tego regionu.

Grodzisko wczesnośredniowieczne w Nawojowie Śląskim (woj. dolnośląskie)

Zdjęcie: Radosław Solski; na licencji CC BY-NC-ND 3.0.

Grodzisko w Nawojowie Śląskim wchodzi w skład kwisko-bobrzańskiego zgrupowania grodów sudeckich zamieszkanych przez śląskie plemię Bobrzan. Do tego zespołu zalicza się obiekty obronne z Bolesławca, Jeleniej Góry - Grabarów, Marczowa oraz domniemane grodzisko na Krzyżnej Górze.

Historia

W literaturze przedmiotu pojawiło się jak do tej pory kilka propozycji datowania okresu funkcjonowania grodu w Nawojowie Śląskim. Wariant o najszerszych ramach czasowych zakłada istnienie tego obiektu w dwóch fazach: starszej (VIII-IX w.) i młodszej (X-XII w.). Ostatnie przypuszczenia zawężają to datowanie do przedziału pomiędzy 2. poł. VIII a 4. ćw. IX w., co pozwala sądzić, że był to gród tylko plemienny.

Čičmany - skarb ukryty wśród gór

Ze względu na swoją wyjątkową architekturę i ornamentykę słowacka wieś Čičmany (czyt. Cziczmany) została wpisana na listę UNESCO jako Rezerwat Architektury i Kultury Ludowej. Čičmany są położone wśród Strażowskich wierchów, mniej więcej w połowie drogi między Trenczynem a Żyliną (jadąc przez Rajec i Iławę).

Habří - uroczy przysiółek na Vysočině (Czechy)

O Pradze, Brnie, Skalnym mieście, Telczu czy Ołomuńcu poczytacie w każdym przewodniku. A ja chciałabym od czasu do czasu pokazywać Wam miejsca, o których nie słyszał żaden polski turysta.  Jednym z nich jest Habří, maleńka wieś na Vysočině (pol. Wysoczyzna). Habří jest położone 50 km na północ od Brna i 58 km na wschód od Jihlavy. Ma około 34 stałych mieszkańców. 

Tak tylko w ramach objaśnienia: Vysočina to nazwa regionu, a zarazem województwa. Słynie głównie z rolnictwa, hodowli zwierząt, turystyki rowerowej i pieszej. Jest to także raj dla osób uprawiających narciarstwo biegowe - niekończące się łagodne pagórki są stworzone do tego sportu.

Grodzisko w Pszczewie, woj. lubuskie

Nieduże grodzisko stożkowate z późnego średniowiecza - pozostałość prawdopodobnie siedziby urzędnika biskupiego z XIII-XV w., obecnie pełniące funkcję punktu widokowego.

Pszczew, grodzisko - widok od zachodu, stan na 2016 r. (fot. Krzysztof Garbacz; w ramach licencji CC BY-NC-ND 3.0)

Usytuowanie i opis

Grodzisko, zwane Górą Wieżową i Schneckenberg, położone w północnej części Pszczewa, przy zachodnim brzegu jeziora Pszczewskiego, obok plebanii.

Grodzisko w Pszczewie to obiekt w postaci wysokiego stożka, pierwotnie od zachodu otoczone rowem, od wschodu sąsiadujące z jeziorem. Średnica u podstawy wynosi około 45 m. Wymiary stożka na szczycie wynoszą około 15 x 20 m, zaś jego wysokość 15-20 m. Przed badaniami wykopaliskowymi i urządzeniem punktu widokowego w górnej części były widoczne zniszczenia rowami strzeleckimi. Obecnie z punktu widokowego rozciąga się widok na jezioro i część Pszczewa z zabytkową plebanią znajdującą się w jego bezpośrednim sąsiedztwie.

Osturnia na słowackim Spiszu

Osturňa (pl. Osturnia) jest najdalej wysuniętą na Zachód wsią w Europie, gdzie osiedlili się Rusini. Ta urokliwa wieś znajduje się na słowackim Spiszu, tuż przy granicy z Polską. Niegdyś trafiali tu przeważnie etnolodzy, ostatnio coraz częściej pojawiają się turyści. Osturňa ma 9 km długości i około 1-3 km szerokości. Położona jest wzdłuż Osturniańskiego Potoku.

Mieszkańcy mówią niespotykanym nigdzie indziej dialektem; jak sami to określają "osturniańskim narzeczem". Dialekt ten przypomina nieco spisko-magurskie czy rusińskie narzecza, ale posiada także typowe dla siebie, niepowtarzalne cechy. Bardzo charakterystyczna jest w nim głoska “u” (wymawiane jak polskie “ł”), (np. huop, uopata) oraz pełnogłos: houova, w miejsce słowackiego odpowiednika hlava (pl. głowa), czy korova, zamiast sł. krava (pl. krowa).

Grodzisko Piotrówka, Radom, mazowieckie

Radom, grodzisko Piotrówka, widok z południowego wschodu na południowy fragment wału,
stan na 2011 r., fot. Michał Bugaj (w ramach licencji: CC BY-NC-ND 3.0)

Grodzisko Piotrówka (stanowisko 1) jest jednym z najważniejszych elementów kształtujących historyczny i kulturowy krajobraz Radomia. Wg M. Trzecieckiego, kierownika najnowszych badań archeologicznych, „jego wczesnośredniowieczne warstwy osadnicze są prawdziwą kopalnią wiedzy o funkcjonowaniu typowego ośrodka administracji pierwszych Piastów. W historii wzgórza zapisany jest też „złoty wiek” Radomia - w XV-XVI wieku będącego jednym z głównych ośrodków politycznych monarchii Jagiellonów - a także czas modernizacji państwa, podjętej u schyłku szlacheckiej Rzeczpospolitej, kiedy to na dawnym grodzie założono jeden z najstarszych w Polsce cmentarzy komunalnych zorganizowanych wedle reguł Komisji Dobrego Porządku.” Grodzisko stanowi centrum kompleksu osadniczego z okresu wczesnego średniowiecza, w skład którego wchodzą ponadto: osady (st. 2 i 3) oraz osada/cmentarzysko (st.4).

Grodzisko Wiślica, świętokrzyskie

Grodzisko Wiślica (zdjęcie: Archiwum NID 2015; na licencji CC BY-NC-ND 3.0)

We wczesnym średniowieczu (X - XIII wieku) Wiślica była jednym z ważniejszych ośrodków administracyjnych w Małopolsce. Znajdowały się tu dwa grody, z których każdy mógł pełnić taką funkcję, choć być może opisywane grodzisko miało charakter militarny i było miejscem stacjonowania załogi wojskowej. Najstarszy wał z zewnętrzną ścianą w postaci tzw. suchego muru (zbudowaną z łupków gipsowych łączonych gliną), jest jedyną tego typu konstrukcją w Małopolsce. W Polsce znamy zaledwie kilka przykładów zastosowania tej techniki, wszystkie z Dolnego Śląska. Był to natomiast powszechny sposób budowy wałów w Czechach, Morawach i na Słowacji.

Ruiny zamku w Jelczu, dolnośląskie

Ruiny zamku wodnego w Jelczu-Jaskowicach (zdjęcie: ZeroJeden; na licencji CC BY-SA 3.0)

Zamek w Jelczu, wzniesiony na wyspie otoczonej starorzeczem Odry przekształconym w fosę, był pierwotnie XIII-wiecznym wczesnogotyckim, obronnym dworem książęcym, rozbudowanym w XIV wieku w czteroskrzydłową budowlę z prostokątnym, wewnętrznym dziedzińcem.

Zamek w Ojcowie, małopolskie

Wieża bramna zamku w Ojcowie (zdjęcie: Jakub Hałun; na licencji GFDL)

Pierwsze osadnictwo na terenie ruin ojcowskiego zamku datowane jest na wczesną epokę żelaza. Znajdująca się w tym miejscu osada kultury łużyckiej została prawdopodobnie zniszczona przez najazd Scytów.

Sam zamek w Ojcowie ufundowany został przez Kazimierza Wielkiego w okresie 1354 - 1370 w ramach systemu Orlich Gniazd. Legenda głosi, że oryginalna nazwa zamku, "Ociec", została nadana przez samego króla na pamiątkę walk o krakowski tron jego ojca, Władysława I Łokietka, który w okolicznych jaskiniach miał szukać schronienia.

Grodzisko w Stradowie, świętokrzyskie

 Grodzisko w Stradowie (zdjęcie: Shoovareck; na licencji CC BY 3.0)

Grodzisko w Stradowie (gmina Czarnocin, woj. świętokrzyskie) datowane na okres VIII-X w. było prawdopodobnie największym grodziskiem znajdującym się na terenie współczesnej Polski. Umiejscowione jest ono na wzgórzu (350 m n.p.m) oddalonym od wsi Stradów o około 750 metrów. Obszar zajmowany przez gród wynosi 25 hektarów. Szacuje się, że wraz z podgrodziami i przygrodowymi osadami mógł zajmować przestrzeń nawet 45 hektarów. Wysokość wałów sięga do 18 metrów. W sprzyjających warunkach pogodowych można dostrzec z nich szczyty Beskidów.

Elżbieta Batory, pani na Čachticach

W miejscowości Čachtice w Zachodniej Słowacji znajdują się ruiny zamku, z którym wiąże się niecodzienna historia.

Zamek został wybudowany w XIII wieku. Prowadzą do niego cztery szlaki turystyczne. Najkrótsza trasa zajmuje około 20 minut. Na terenie zamku znajduje się pomieszczenie z wystawą poświęconą historii samej twierdzy oraz znamienitych rodów, jakie gospodarowały na zamku. Rezydowali tu m.in. Franciszek Nádasdy, Ścibor ze Ściborzyc, Mateusz Czaka, Franciszek Rakoczy, ale najbardziej znaną postacią związaną z czachticką twierdzą była Elżbieta Batory (węg. Erzsébet Báthory).

Elżbieta Batory, portret z XVII w. (domena publiczna)

Elżbieta Batory urodziła się w mieście Nyírbátor (obecnie wschodnie Węgry) i była siostrzenicą polskiego króla, Stefana Batorego. Zamek w Czachticach Elżbieta otrzymała w prezencie ślubnym. Była piękną, inteligentną i wykształconą kobietą. Władała trzema językami: węgierskim, niemieckim i łaciną. Podobno od dziecka miewała napady furii.

Góra Zborów (woj. śląskie)

Góra Zborów (fot. Szymon "Bronimir" Gilis, wszelkie prawa zastrzeżone)

Góra Zborów (467 m.n.p.m.¹) znajdująca się na Wyżynie Częstochowskiej (dokładniej we wsi Podlesice w gminie Kroczyce, w powiecie zawierciańskim, w województwie śląskim) jest niezwykle malowniczym miejscem. W 1957 r utworzono rezerwat przyrody nieożywionej Góra Zborów o powierzchni 45 ha, w ramach którego leżą dwa wzgórza: Góra Zborów i Kołaczyk. Rezerwat leży na terenie Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk Natura 2000, Ostoja Kroczycka oraz na terenie Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd².

Groß Raden a Radogoszcz

Zdjęcie: Leszy Darko; wszelkie prawa zastrzeżone.

W trakcie wykopalisk w Groß Raden (Maklemburgia) na półwyspie jeziora Binnensee, prowadzonych w latach 1973-1980 przez profesora Ewalda Schuldta, odkryto pozostałości słowiańskiego grodu z IX-X w.n.e. Istnieją przypuszczenia, że jest to słynna, lecz tajemnicza Radogoszcz (Retra) zamieszkiwana przez plemię Warnów.

Rękawka w Krakowie - lokalna odmiana Dziadów wiosennych

Obchody święta Rękawki, "Tygodnika Ilustrowany" 7/19 maja 1860
(domena publiczna)

Krakowska Rękawka jest jednym z ciekawszych, lecz niekoniecznie szerzej znanych pogańskich zwyczajów, które przetrwały do czasów współczesnych. Związana jest niezmiennie z Kopcem Kraka. Najstarszą wzmiankę o Rękawce odnajdujemy w "Księgach Hetmańskich" (XVI w.) autorstwa Stanisława Sarneckiego:

"Szczepili lucos z drzew osobliwych, gaiki i pieniądze szczero-srebrne, które zowią świętego Jana pieniędzmi rozsiewali (…) i igrzyska rozmaite sprawowali."

Za powiązaniem Rękawki z Dziadami wiosennymi przemawia źródłosłów nazwy święta. W języku serbskim рака (raka) oznacza grób; czeskie rakev i słowackie raka znaczy tyle co trumna; chorwackie rakva - grób; ukraińskie рака (raka) - "grobowiec z relikwiami świętego"; bułgarskie рака (raka) - "szkatuła z relikwiami"; rosyjskie рака (raka) - arka/trumna na relikwie; słoweńskie raka - mary, grób; starosłowiańskie raka - grób. Tym samym Kopiec Kraka swoją nazwą nie musi wskazywać osoby pod nim pochowanej, a oznaczać tyle co właśnie mogiłę, grób, tym bardziej, że dawna nazwa kopca brzmiała właśnie Rękawka.