Ślężańskie Niedźwiedzie

Niedźwiedź na szczycie Ślęży.

Ślężański Niedźwiedź znajdujący się na szczycie tej góry jest niewątpliwie jednym z najsłynniejszych w Polsce przedchrześcijańskich obiektów o charakterze sakralnym/kultowym. Mimo to, dokładniejsza wiedza na jego temat nie odcisnęła się szerzej w pamięci Polaków. Wielu turystów odwiedzających Ślężę nie bardzo zdaje sobie sprawę z charakteru i znaczenia tej niezwykłej rzeźby. Co jakiś czas zdarza się sytuacja, że ktoś uzna za wspaniały pomysł zrobić sobie pamiątkowe zdjęcie... siedząc na Niedźwiedziu. Nie wiadomo czy powodowane jest to powszechnym brakiem umiejętności czytania (obok widnieje kamienna tablica z napisem "starożytna rzeźba kultowa"), czy może powszechnym, a zarazem błędnym przekonaniem, że na szczycie zamiast oryginału stoi kopia właściwej rzeźby.

Znajdujący się na szczycie Niedźwiedź nie jest jedynym w obrębie Ślęży, bowiem drugi znajduje się na północnym zboczu góry przy wspólnym odcinku czerwonego i żółtego szlaku (prowadzących kolejno z Sobótki i z Wieżycy) wraz z rzeźbą przedstawiającą pannę z rybą.

W niniejszym wpisie przyjrzymy się bliżej ślężańskim Niedźwiedziom.

Historia i interpretacje

Czas powstania obu rzeźb najczęściej datuje się na schyłek epoki brązu lub wczesną epokę żelaza, a ich autorstwo przypisuje się ludności kultury łużyckiej.

Rzeźba znajdująca się na szczycie pierwotnie była usytuowana u podnóża góry w okolicach wsi Strzegomiany. Była znana od co najmniej XVIII wieku, jednak do odkrycia w 1854r. leżała przewrócona bokiem. W 1903r. postanowiono przenieść ją na szczyt Ślęży. W 1908r. ustawiono ją w przed wejściem do schroniska PTTK, a w 1960r. znalazła się w w tym miejscu, w którym stoi do dziś. Na boku rzeźby znajduje się mocno zatarty ukośny krzyż, z kolei na jego piersi drugi ukośny krzyż. Wśród badaczy funkcjonują odmienne opinie na temat datowania tych oznaczeń. Nie wiadomo więc dokładnie czy są równie stare co rzeźba i przedstawiają integralne z nią treści symboliczne, czy może zostały dokonane po odkryciu w połowie XIX wieku. Możliwe, że krzyże pojawiły się w międzyczasie i stanowiły formę drogowskazów lub oznaczeń granicznych (co wcale nie wyklucza innych możliwości interpretacyjnych kryjącej się w nich symboliki).

Drugą rzeźbę przedstawiającą Niedźwiedzia odkryto ją w 1733r. w rumowisku skalnym nieopodal miejsca, w którym obecnie się znajduje. Na niej również widnieje ukośny krzyż, jednak jest on dużo wyraźniejszy. W tym miejscu pozwolę sobie pominąć legendy dotyczące Niedźwiedzia i panny z rybą wymyślone stosunkowo niedawno przez lokalnych przewodników, gdyż nie mają one zbytnio związku z możliwymi przypisywanymi im wcześniej znaczeniami. Prawdopodobnym jest, iż oba Niedźwiedzie stanowiły ze sobą parę.

Niedźwiedź i Panna z rybą znajdujące się na północnym zboczu Ślęży.

Interpretacji znaczeń Niedźwiedzi zaproponowanych przez badaczy jest kilka. Fritz Geschwendt uważał, że obie rzeźby przedstawiają celtyckie bóstwa(-o?) żeńskie. Wg Janiny Rosen-Przeworskiej, która również przychylała się do celtyckiego pochodzenia figur, przedstawiają one niedźwiedzie lub dziki. Obydwa te zwierzęta są związane z celtyckimi boginiami Atrio i Arduiną. Z kolei Helena Cehak-Hołubowiczowa, która powiązała rzeźby z kulturą przeworską, upatrywała w nich wpływów greckich (sic). Bogusław Gediga zaproponował interpretację jakoby rzeźby były przejawami połączonego kultu solarnego (w związku z ukośnymi krzyżami) i lunarnego (ze względu na lunarną[?] symbolikę niedźwiedzi).

Pomimo iż Ślęża cieszyła się wśród Słowian szczególnym kultem, to jednak nie wiemy nic o tym, by rzeczone rzeźby miały być im znane lub objęte kultem religijnym. Gdyby (!) zaryzykować odmienne twierdzenie, należałoby wskazać na związki niedźwiedzia w kulturze Słowian ze sferą chtoniczno-infernalną i bogatą symboliką płodnościową.

Znaczenie dla współczesnych Pogan

Ślęża pozostaje nieustannie celem nie tylko turystycznych wycieczek, ale i rodzimowierczych (i szerzej, pogańskich) pielgrzymek. Wg wiedzy i rozeznania autora niniejszego wpisu, ślężański Niedźwiedź na szczycie traktowany jest przez pielgrzymów jako upostaciowienie ducha góry. W zgodzie z taką interpretacją, nieważne kto jest autorem rzeźby, może ona być obiektem kultu religijnego dla każdego, kto chce oddać cześć duchowi Ślęży.

Co zaś tyczy się znaczeń symbolicznych upatrywanych w Niedźwiedziach przez pogan zamieszkujących i obrzędujących w okolicach góry, to postanowiłem zasięgnąć opinii Dariusza Borowca, który pełni funkcję żercy w gromadzie Ślężańscy Rodzimowiercy (stanowiącą jeden z chramów założycielskich ZWRP Ród). W jego opinii członkowie gromady podchodzą do tej kwestii bardzo indywidualnie. Stanowczo można powiedzieć, że Niedźwiedź na szczycie jest obiektem, przy którym odbywają się modlitwy, a pozostałe rzeźby na szlaku raczej nie cieszą się takim samym zainteresowaniem. Być może traktują rzeźbę na szczycie jako symbol minionych czasów, wyróżniający się mocno na tle komercyjnego schroniska czy kościoła i całej okołochrześcijańskiej otoczki.

Słowem zakończenia, słowem ubolewania
Obydwie rzeźby zostały omówione powyżej niezwykle skrótowo. Jednak nawet dużo mniej wystarczy, by zrozumieć ich niezwykłą wagę. Już w starożytności stanowiły one i - o czym niezwykle łatwo się zapomina - nadal stanowią element kultu religijnego dla wielu ludzi. Dlatego bardzo razi, gdy turyści bezmyślnie siadają na znajdującym się na szczycie Niedźwiedziu. Nawet jeśli ktoś nie jest w stanie uszanować cudzych wierzeń, to powinien uszanować element dziedzictwa narodowego, jakim niewątpliwie są te ponad dwutysiącletnie figury. Dziwi też bierność wojewódzkiego konserwatora zabytków, który z niewiadomych przyczyn nie zarządził jeszcze (i nie zapowiada się, by zarządził to w przyszłości) ogrodzenia i osłonienia rzeźby. Można by podjąć jeszcze lepszą formę ochrony poprzez przeniesienie rzeźby chociażby do Muzeum Ślężańskiego w Sobótce, ustawiając na szczycie w zamian wierną replikę. Tymczasem Niedźwiedź musi nadal cierpliwie znosić szkodliwe warunki atmosferyczne i bezmyślność części turystów.

Zobacz także:

• Nasza Ślęża, sprofanowana Ślęża
• Grodzisko w Będkowicach
• Opis Niedźwiedzia na szczycie góry na portalu zabytek.pl (dostęp: 04.04.2020)
• Opis Niedźwiedzia na północnym zboczu góry na portalu zabytek.pl (dostęp: 04.04.2020)
• Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (dostęp: 04.04.2020)