Kościół cmentarny pw. św. Leonarda w Lipnicy Dolnej (Lipnica Murowana, małopolskie)

Kościół św. Leonarda w Lipnicy (zdjęcie: Jakub Hałun; na licencji CC BY-SA 3.0)

Tradycje odnoszą wzniesienie kościoła do r. 1141 lub 1203, kiedy miał stanąć w miejscu pogańskiej gontyny. Faktycznie kościół wzniesiono pod koniec XV w., zastępując wcześniejszą świątynię. O odległej metryce świadczy wezwanie św. Leonarda, którego kult rozpowszechnił się tu w XII-XIII w. Pierwsza wzmianka pisana pochodzi dopiero z wizytacji biskupiej w 1570. Zniszczenia wojen szwedzkich w XVII w. ominęły kościół. Świątynia była wielokrotnie odnawiana, co nie wpłynęło znacząco na jej bryłę i układ przestrzenny. W XVI w. wykonano ornamentalną polichromię stropu prezbiterium. Ściany prezbiterium malowano w r. 1689, nawy w 1710-1711. W XVII w. kościół opasano sobotami. W 1872 wylew rzeczki Uszwicy uszkodził świątynię. Prace konserwatorskie przeprowadzono w 1910. W 1997 powódź naruszyła fundamenty budowli, woda zalała cmentarz. Do 2000 trwały kompleksowe prace konserwatorskie.

Kościół jest jedną z najstarszych i najlepiej zachowanych gotyckich świątyń drewnianych Małopolski. Tym cenniejszą, iż do naszych czasów przetrwała w stanie niemal nie zmienionym. To archaiczny przykład stosowania konstrukcji więźbowo-zaskrzynieniowej, o ciągłej i jednolitej więźbie, o identycznych wiązarach "storczykowych", o rozstawie krokwi odpowiadającym szerokości węższego członu - prezbiterium. W nawie wspierały się one na nadwieszonych podciągach, założonych w przedłużeniu ścian części kapłańskiej w tzw. zaskrzynieniach. Na osi konstrukcję usztywniają zastrzały w formie tzw. krzyży św. Andrzeja. Sylweta dachu o wspólnej nad obu członami budowli wysokości i wspólnej kalenicy jest smukła, a strome połacie uzyskały charakterystyczne załamanie nad skrajem nawy. Rozwiązanie takie - unikatowe w skali europejskiej - znalazło zastosowanie w niemal wszystkich kościołach metropolii krakowskiej.

Charakterystyczną cechą świątyni, świadczącą o jej archaiczności jest brak wieży. Kościół wyróżnia się malowniczością i harmonią bryły oraz jej świetnym powiązaniem z otoczeniem. Kościół jest orientowany, wzniesiony w konstrukcji zrębowej (wieńcowej). Podwalina wsparta na kamiennych głazach. Obiegające kościół otwarte podcienia (soboty) wspierają się na konstrukcjach słupowych. Strzeliste dachy kościoła, zadaszenia i ściany elewacji bocznych i wschodniej pobite są gontem. Kościół jest jednoprzestrzenny (nawa na rzucie zbliżonym do kwadratu, prezbiterium węższe od nawy, zamknięte trójbocznie). Otwór tęczy jest prostokątny. Nadwieszony chór muzyczny nadwieszony, obito deskami. Strop oraz ściany wnętrza pokrywają polichromie pochodzące z kilku okresów. Najstarsze są ornamentalne malowidła wykonane przy użyciu patronów, zachowane fragmentarycznie na stropie nawy i pochodzące z końca XV w. Wyjątkową wartość artystyczną posiadały znajdujące się tu do niedawna trzy ołtarze tryptykowe, dzieła małopolskiego cechowego malarstwa tablicowego. Gotyckie ołtarze, po próbie kradzieży w 1992, zostały zabezpieczone w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie. We wnętrzu zachowane są skromne elementy wyposażenia, wykonane z desek pokrytych dekoracją malarską. Wśród nich wyróżnia się barokowa ambona z 1711, z postaciami Ewangelistów. Ciekawostką jest drewniany słup dekorowany reliefowo, wspierający od tyłu ołtarz główny, według legendy pochodzący z najstarszej świątyni lipnickiej.

Właściciel praw autorskich do opisu: Narodowy Instytut Dziedzictwa.
Artykuł pierwotnie ukazał się na portalu zabytek.pl.
Na naszych łamach publikujemy na podstawie licencji CC NC-ND 3.0.

Kościół św. Leonarda w Lipnicy, fragment polichromii
(zdjęcie: Karol Czajkowski; na licencji CC NC-ND 3.0)

Kościół św. Leonarda w Lipnicy, wnętrze, polichromia figuralna
(zdjęcie: Przykuta; na licencji CC BY-SA 3.0)

Drewniany słup wspierający od tyłu ołtarz główny. Wg części Słowianofilów-amatorów jest to pozostałość po rzeźbie Świętowita, którego kult rzekomo miał odbywać się w tym miejscu. Niestety taka hipoteza nie wytrzymuje krytyki. Kult Świętowita nie był znany poza Połabiem. Z kolei, choć wiek belki można spróbować oszacować ze sporą dokładnością metodami naukowymi, to jej kultowy charakter w czasach pogańskich byłby trudny (o ile nie niemożliwy) do udowodnienia. Zdjęcie: Przykuta; na licencji CC BY-SA 3.0.

Kościół św. Leonarda w Lipnicy, wnętrze, łuk tęczowy
(zdjęcie: Karol Czajkowski; na licencji CC NC-ND 3.0)