Paweł Szczepanik, "Rzeczywistość mityczna Słowian północno-zachodnich i jej materialne wyobrażenia. Studium z zakresu etnoarcheologii religii". Recenzja.

"Możliwość głębszego namysłu i zbudowania narracji na temat rzeczywistości mitycznej interesującej nas społeczności wynika z założenia, że elementy materialne odgrywały niezwykle istotną rolę w sposobie funkcjonowania, postrzegania i kreowania świata. W źródłach archeologicznych należałoby więc widzieć elementy aktywne, będące odbiciem procesów myślowych, które skupione wokół wyobrażeń religijno-mitycznych odnoszą elementy materialne bezpośrednio do sfery ideacyjnej, dzięki czemu umożliwiają nam poznanie tej ostatniej".

P. Szczepanik, "Rzeczywistość mityczna Słowian północno-zachodnich…", s. 7.

Paweł Szczepanik, "Rzeczywistość mityczna Słowian północno-zachodnich
i jej materialne wyobrażenia. Studium z zakresu etnoarcheologii religii",
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2020, 410 stron.

"Rzeczywistość mityczna Słowian północno-zachodnich i jej materialne wyobrażenia. Studium z zakresu etnoarcheologii religii" to najnowsze dzieło dr. Pawła Szczepanika. Autor, archeolog i etnolog, adiunkt w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, z właściwą sobie gracją i ostrożnością, przedstawia w omawianej książce sposoby konceptualizowania rzeczywistości mitycznej przez tytułowych Słowian północno-zachodnich doby wczesnego i pełnego średniowiecza (od VI do XIII wieku) na podstawie analizy znalezisk archeologicznych. Ramy terytorialne, w których Szczepanik porusza się w podjętych rozważaniach, obejmują Pomorze, Maklemburgię - Pomorze Przednie oraz północną część Brandenburgii. "Jest to więc obszar obejmujący ziemie pomorskie, wieleckie i obodrzyckie, które najdłużej pozostawały przy tradycyjnych wierzeniach, opierając się przez długi czas misjom chrystianizacyjnym" (s. 22).

Książka podzielona jest na pięć rozdziałów, podsumowanie, bibliografię oraz spis ilustracji i map. W rozdziale pierwszym ujęte zostały "Zagadnienia wstępne". W rozdziałach drugim i trzecim autor porusza kolejno kwestie charakteru (typu) kultury wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny i "Problematykę mitologii słowiańskiej". Rozdział czwarty ("Przedmiot jako nośnik treści mitycznych"), najobszerniejszy, zawiera przybliżony rys dziejów badań nad materialnością w kontekście poznania kultury, przedstawia różne tradycje metodologiczne, problemy definicyjno-interpretacyjne, a także analizę poszczególnych grup artefaktów (posągi, miniaturowe figurki, figurki zoomorficzne, ceramika naczyniowa z przedstawieniami o charakterze narracyjnym, a także brązowe okucia pochew noży i ostrogi typu lutomierskiego). W rozdziale piątym możemy się zapoznać z rozważaniami na temat przestrzeni jako realizacji obrazu mitycznego. Omówione zostały tu sakralne wartościowanie wysp i gór, a także relikty obiektów interpretowanych jako świątynie i inne budynki sakralne.

Choć autor ze zrozumiałych powodów skupia się na analizie przeróżnych artefaktów, to cechuje go podejście interdyscyplinarne. Dlatego niewątpliwym plusem niniejszej pozycji jest przybliżenie czytelnikowi różnych koncepcji badawczych, a także klarowne wyłożenie wielu zagadnień z zakresu etnologii i religioznawstwa. Szczepanik nie boi się przy tym sięgać do niezwykle rozbudowanego materiału porównawczego. Oprócz tego na pochwałę zasługują styl Szczepanika i  język, jakim "Rzeczywistość mityczna..." została napisana. Co prawda, postronny czytelnik może być czasem zmuszony do sięgnięcia po słownik, jednak nie wpływa to jakoś znacząco na jakość lektury. Z kolei niemałym utrudnieniem (nie tylko dla laika) może być cytowanie części źródeł i fragmentów opracowań w językach oryginalnych (łacinie, angielskim i niemieckim), co czasem jawi się jako pewna niekonsekwencja ze strony autora (np. Sakso Gramatyk czy Ebo potrafią być cytowani w tłumaczeniu na język polski, by stronę później zostać przytoczeni w łacinie). Zdawać by się mogło, że w tego typu monografiach naukowych jest już standardem, że w przypadku braku oficjalnego przekładu (tj. wydania krytycznego) cytaty z kronik czy opracowań przytacza się zarówno w oryginale, jak i w specjalnie przygotowanym na potrzeby publikacji tłumaczeniu. Gdyby nie to, książka mogłaby zostać uznana za pozycję o wysokim potencjale popularyzatorskim.

Co zaś tyczy się prezentacji i analizy materiałów archeologicznych, to Szczepanik wykazuje się tutaj niezwykłym wyczuciem i ostrożnością. Przedstawione zostają argumenty za i przeciw takiemu, a nie innemu traktowaniu danego artefaktu. Autor z pełną odpowiedzialnością przytacza różne wątpliwości oraz uwagi krytyczne wobec konkretnych interpretacji. W moim osobistym odczuciu jedynie ceramika naczyniowa z przedstawieniami narracyjnymi zdaje się być niesłusznie traktowana jako artystyczna realizacja mitu o nocnych wyprawach Świętowita (równie dobrze mogą to być przedstawienia dowolnego niezachowanego mitu bohaterskiego bądź ukazane sceny walk lub polowań).

"Rzeczywistość mityczna Słowian północno-zachodnich..." to studium kompleksowe, ostrożne i odważne zarazem. Jest to książka, do której niewątpliwie będę często wracał i równie często ją polecał. Słowa uznania dla autora. Właśnie takich pozycji (nawet pomimo tych nielicznych uwag powyżej) potrzeba w świetle stale rosnącego zainteresowania pogańską Słowiańszczyzną.

Uwaga na marginesie

W 61 numerze periodyku "Slavia Antiqua" ukazał się artykuł dr. Kamila Kajkowskiego pt. "Jak  historia  badań  nad  religią  Słowian  może  stać  się  historią  rozczarowań  -  o poszukiwaniu rzeczywistości mitycznej i... etyce badacza. (...)" (dostęp: 28.11.2020), w którym padają poważne zarzuty wobec dr. Pawła Szczepanika. W moim odczuciu nie rzutują one szczególnie na merytorykę "Rzeczywistości mitycznej Słowian północno-zachodnich", niemniej przytaczam ten artykuł niejako z obowiązku. 

Zobacz także:

• Paweł Szczepanik, "Słowiańskie zaświaty. Wierzenia, wizje i mity". Recenzja.
• Kamil Kajkowski, "Mity, kult i rytuał. O duchowości nadbałtyckich Słowian". Recenzja.
• Kamil Kajkowski, "Obrzędowość religijna Pomorzan we wczesnym średniowieczu. Studium archeologiczne". Recenzja.
• Agnieszka Łukaszyk, "Wierzchowce bogów. Motyw konia w wierzeniach Słowian i Skandynawów". Recenzja.
• Michał Łuczyński, "Bogowie dawnych Słowian. Studium onomastyczne". Recenzja.
• Grzegorz Antosik, Michał Łuczyński, "Badania nad wierzeniami Słowian. Wczoraj, dziś, jutro". Recenzja.
• Czy źródła dotyczące religii dawnych Słowian są wyczerpane?