Lunule w kulturze Słowian

Wczesnośredniowieczne lunule wykonane z brązu techniką odlewania.
Kolekcja Józefa Choynowskiego, zbiory Muzeum Narodowego w Poznaniu.

Lunule jako ozdoby znane są od czasów antycznych, jednak niniejszy artykuł świadomie koncentruje się wyłącznie na tym wycinku ich historii, który wiąże się bezpośrednio z kulturą słowiańską. Jego założeniem jest w skrótowej formie popularyzować wiedzę o tych ozdobach w kontekście słowiańskim - ozdobach nie tylko niezwykle pięknych, ale również symbolicznych, bogatych w znaczenia.

Słowiańskie lunule to zawieszki wykonane w kształcie półksiężyca z rogami skierowanymi ku dołowi. Tworzywem było nie tylko srebro - stosowano również ołów, stopy miedzi (brąz, mosiądz) czy posrebrzaną blachę żelazną. Półksiężyc wycinano z blachy lub wykonywano techniką odlewu (wspomina się o trzech metodach odlewniczych: odlewie na tzw. wosk tracony, odlewie przy użyciu form glinianych oraz odlewie z wykorzystaniem form kamiennych). Ponieważ ołów, jako brudzący odzienie i ciało, nie był zbyt popularnym materiałem, uznaje się, że znajdowane na cmentarzyskach ołowiane lunule miały stanowić substytut zawieszek wykonywanych ze szlachetniejszych surowców. Niektóre lunule srebrne były prawdopodobnie pierwotnie dodatkowo złocone tzw. metodą ogniową, co nie tylko wpływało korzystnie na wygląd ozdoby, ale również zabezpieczało ją przed czynnikami zewnętrznymi. Natomiast część lunul wykonywanych techniką odlewu dodatkowo srebrzono lub cynowano.

Odlewane lunule były prawdopodobnie przeznaczone przede wszystkim na rynek lokalny. Twarde formy odlewnicze, które stosowano do wyrobu lunul, znane są z raptem kilku stanowisk (Giecz, Damice, Płock, Barczewko). Wykonywano je z piaskowca lub (częściej) wapienia, mogły być jednostronne albo (częściej) dwustronne.

Forma odlewnicza z wapienia znaleziona na stanowisku w Barczewku. Rys. D. Jagłowska.

Do ozdoby dołączano pasek uformowany w rurkę lub w wąską tasiemkę przypominającą pierścień, dzięki którym lunula mogła funkcjonować w charakterze zawieszki.

Lunule noszono albo samodzielnie, albo jako element składowy kolii. Obejmowały niezwykle szeroki obszar Słowiańszczyzny (szczególną popularnością cieszyły się w jej wschodniej części), w tym również tereny dzisiejszej Polski. W granicach naszego kraju Kóčka-Krenz wyróżnia dwa warianty dekorowania strony przedniej półksiężyca:

"pierwszą stanowiły trzy guzki pod uszkiem i po jednym na rogach lunuli, a między nimi ułożona była granulacja w postaci wsuwanych kątów, uzupełnianych czasem rzędem trójkątów [...] drugi rodzaj dekoracji stanowiły podobnie rozmieszczone duże guzy dzielone na trzy części, między którymi wzdłuż krawędzi zawieszki biegł rząd mniejszych guzków [...]"
- Hanna Kóčka-Krenz, "Wczesnośredniowieczna biżuteria zachodniosłowiańska", "Studia Lednickie", t. XIII (2014), s. 35.

Pierwszy ze wspomnianych wyżej wariantów dekoracyjnych dominował od końca X do końca XI w., natomiast drugi wyodrębniono na podstawie znalezisk datowanych głównie od początku X w. do połowy XI w. Inne warianty, uproszczone do łuków, ukośnej kratki oraz linii łączonych z guzkami, uznawane za formę naśladownictwa, prawdopodobnie przetrwały natomiast aż do XIII w. Warto nadmienić, że niektórych lunul nie zdobiono w ogóle.

W kontekście słowiańskiej lunuli najczęściej pojawia się powiązanie półksiężycowego kształtu ozdoby z płodnością i odnawianiem się życia (Kóčka-Krenz, Grebieniow). Wokół tej ozdoby buduje się kontekst kobiecy. Określone tropy interpretacyjne nasuwa tworzywo ozdoby, kształt i rodzaj ornamentu - srebro jako wiążące się z bóstwem lunarnym o aspekcie żeńskim, odniesienia do czystości i jasności, Księżyc jako depozyt "kobiecej siły" itd. W związku z tym ozdobie tej przypisuje się także znaczenie magiczne (Jaguś, Małachowska). Pojawiają się również sugestie (Indycka, Darkiewicz), że lunule nosiły nie tylko kobiety, ale także dzieci i mężczyźni. Intrygujący wydaje się także ten typ lunuli, który określa się jako lunulę zamkniętą krzyżem (krzyż między rogami zawieszki) i interpretowaną (Darkiewicz) jako połączenie symboliki lunarnej z solarną, czy wręcz przez to jako cześć oddawaną małżeństwu (wg ww. badacza zawieszki takie nosiły wyłącznie kobiety zamężne). Uważa się, że lunule srebrne, zdobione granulacją i filigranem, mogły również, w postaci srebra siekanego, wtórnie pełnić funkcję pieniądza, stąd bardzo rzadko można spotkać zawieszkę półksiężycowatą całą lub nieznacznie tylko uszkodzoną. Z pewną ostrożnością można więc wysunąć wniosek, że słowiańskie lunule miały charakter nie do końca jednoznaczny, choć z mocnym uwydatnieniem strony i symboliki kobiecej.

Liliana Lemańczyk

Bibliografia:

• Czonstke Karolina, "Biżuteria słowiańska z wczesnośredniowiecznych skarbów bornholmskich", "Materiały Zachodniopomorskie. Nowa Seria", t. VI/VII (2009/2010), z. 1, s. 167-202.
• Indycka Elżbieta, "Forma odlewnicza odkryta na stanowisku 4 w Gieczu", "Studia Lednickie", t. IX (2008), s. 221-231.
• Jaguś Jacek, "Uwagi na temat wymowy magicznej średniowiecznych amuletów i ozdób na ziemiach polskich", "Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia", t. LVIII (2003), s. 7-24.
• Kóčka-Krenz Hanna, "Biżuteria północno-zachodnio-słowiańska we wczesnym średniowieczu", Poznań 1993.
• Kóčka-Krenz Hanna, "Wczesnośredniowieczna biżuteria zachodniosłowiańska", "Studia Lednickie", t. XIII (2014), s. 27-38.
• Kóčka-Krenz Hanna, "Wczesnośredniowieczne ozdoby brązowe z kolekcji Józefa Choynowskiego w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu" [w:] "Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej", t. II, Wrocław 1996, s. 245-248.
• Kóčka-Krenz Hanna, "Zachodniosłowiańskie okrągłe zawieszki" [w:] "Instantia est mater doctrinae" (red. G. Wilgocki), Szczecin 2001, s. 231-244.
• Małachowska Sylwia, "Wczesnośredniowieczne zawieszki półksiężycowate znalezione na terenie ziem polskich", "Archeologia Polski", t. XLIII (1998), z. 1-2, s. 37-127.