Sevdalinka/Sevdah - bośniacka muzyka

Saz (zdjęcie: Rosier; w ramach licencji CC BY-SA 3.0)

Wprowadzenie

Sevdalinka (nazywana także Sevdah) jest bośniacką muzyką ludową. Słowo "sevda" pochodzi z języka tureckiego i oznacza miłość. Sevdalinka jest muzyką typową dla Bośni. Duży wpływ na obecny kształt sevdalinki wywarła kultura Orientu¹. Teksty sevdah to zazwyczaj proste i krótkie utwory wierszowane, zbudowane z czterech do ośmiu wersów. Wszystkie wersy maja tę samą długość; liczba sylab w poszczególnych wersach jest identyczna. Choć są nieliczne sevdalinki o dużej ilości wersów. Zdarza się tak, gdy opisywana historia jest długa i zawiła, i autor nie jest w stanie zawrzeć jej w kilku wersach.

Sevdalinka jest gatunkiem lirycznym. Często opisuje nieszcześliwą miłość i skupia się na przykrych uczuciach, takich jak ból czy zawiedzione nadzieje, ale zdarzają się także sevdalinki opowiadające o szczęśliwej miłości. Treścią sevdalinek bywa również miłość do ziemi ojczystej, do rodzinnego miasta; opisy bośniackich gór i rzek.

W XIX wieku oraz na początku XX wieku poezja liryczna osiągała szczyty popularności w Bośni. Przyczynili się do tego trzej poeci: Aleksa Šantic, Safet beg Bašagic i Musa Ćazim Ćatić, których utwory były lubiane przez lud i chętnie śpiewane. Utwory te przekazywano sobie z pokolenia na pokolenie².

Heinrich Heine przyczynił się do powstania jednej z najpiękniejszych sevdalinek. Ten zakochany w Bośni niemiecki poeta napisał utwór "Asra", który wkrótce został przetłumaczony na język bośniacki³.

Rozwój sevdalinki na przestrzeni dziejów

Jest wiele teorii na temat powstania sevdalinki. Niemiecki slawista Gerhard Gesseman uważa, że miała ona swój początek w kulturze średniowiecza i była znana wśród wyższych warstw społeczeństwa feudalnego. Inna teoria mówi, że sevdalinka jest pieśnią biedoty. W każdej teorii można znaleźć ziarnko prawdy. Jest to mało prawdopodobne, by pieśni, które rozwijały się przez tak wiele lat, były domeną tylko jednej warstwy społecznej⁴. Początkowo sevdalinka rozprzestrzeniała się wyłącznie za pośrednictwem przekazu ustnego. Dopiero w XIX wieku zaczęto katalogować pieśni. W 1893 roku Ludwig Kuba, czeski muzykolog, spisał melodie aż 1113 sevdalinek podczas swojego czteromiesięcznego pobytu w Bośni⁵.

Najwięcej sevdalinek pochodzi z czasów tureckiego panowania w Bośni. Sevdalinki były w tym okresie nie tylko utworem muzycznym, którego wykonywanie i słuchanie było rodzajem rozrywki, ale także służyły do komunikowania się. Wyznania lub słowa, których, ze względu na zakazy wynikające z doktryny Islamu, nie wolno było wypowiadać publicznie, można było przekazać pod przykrywką sevdalinki.

Pieśń "Djevojka viče s visoka brda" powstała prawdopodobnie w czasach panowania sułtana Selima (1789-1807). Sułtan uchylił zakaz spacerowania nocą po mieście. Zmiana ta wpłynęła w największym stopniu na młodzież, która mogła od tej pory spotykać się ze sobą pod osłoną nocy. Sevdalinki za rządów Selima niejednokrotnie były wyrazem buntu przeciw sułtanowi i jego rozporządzeniu. Lud wyrażał w nieco skryty sposób swoje niezadowolenie używając miłosnej pieśni. Był to jedyna akceptowalna metoda na wygłaszanie pretensji wobec władzy⁶.

Djevojka viče s visoka brda
djevojka viče s visoka brda
s visoka brda, aman, aman
iz tanka grla

Moze li biti ptica bez gore
moze li biti ptica bez gore
ptica bez gore, aman, aman
riba bez vode

Mozeli biti dilber djevojka
mozeli biti dilber djevojka
dilber djevojka, aman, aman
bez mlada momka

Tłumaczenie:

Dziewczyna woła z wysokiej góry
Dziewczyna woła z wysokiej góry
Z wysokiej góry,
Z cienkiej szyi

Czy może być ptak bez gór
Czy może być ptak bez gór
Ptak bez gór,
Ryba bez wody

Czy może być piękna dziewczyna
Czy może być piękna dziewczyna
Piękna dziewczyna
Bez młodego chłopca

Wielu bohaterów sevdalinek było postaciami autentycznymi. Niektórych imion i nazwisk można doszukać się w historii Bośni. Sevdalinka "Kolika je Dźenetića avlija" opisuje piękno Muliji Dźenetić. Bohaterka sevdalinki żyła w latach 1820-1860 i pochodziła ze znanej sarajewskiej rodziny. 

Kolika je Dźenetica avlija,
Po njoj sece gonde lale Mulija;
Na nogam' joj od sedefa nanule,
A po njima ciftijane panule;
Nju gledala tri jarana s Mejdana
Jedan jaran Bakarovic Avdaga,
Drugi jaran Dźeneticu Ali-beg,
Treci jaran sa Bendbase Sacir-beg.
Govorio Bakarovic Avdaga,
Gledajuci gonde lale Muliju:
"Ko je tebi tako ime nadio,
handzar mu se u srdasce zadio!"

Tłumaczenie:

Kto jest na podwórzu Dźeneticiów
Chodzi po nim tulipan - Mulija
Na jej nogach perły
A na niej para panuli* 
Patrzyło na nią trzech chłopców z Majdanu
Jeden to Bakarovic Avdaga
Drugi to Dźeneticu Ali-beg
Trzeci z Bentbasu Sacir-beg
Mówił Bakarovic Avdaga
Spoglądając na tulipan - Muliję
"Kto nadał ci takie imię
Temu sztylet w serce wbiję"
*rodzaj biżuterii

Pieśń "Kad ja podjoh na Bentbasu" jest jedną z najpopularniejszych sevdalinek. Bentbasa jest dzielnicą Sarajewa. Nazwa ta pochodzi z języka tureckiego i oznacza zaporę wodną. Rzeczywiście istniała niegdyś zapora wodna na rzece Miljaćce. Została zbudowana przez założyciela miasta Isa-beg Ishakovicia i służyła mieszkańcom od 1422 do 1875 roku. Pieśń ta posiada ciekawą melodię, inspirowaną muzyką sefardyjską, która przeniknęła na teren Bośni wraz z żydowskimi przybyszami. Pieśń ta egzystuje obecnie także w Izraelu, jednak ze zmienionym tekstem⁷.

Kad ja podjoh na Bentbasu
na Bentbasu na vodu

Ja povedoh bijelo janje
bijelo janje sa sobom

Sve djevojke Bentbasanke
na vratima stajahu

Samo moja mila draga
na demirli pendzeru

Samo moja mila draga
na visoku pendzeru

Ja joj je rekoh, dobro vece
dobro vece, djevojce

Ona meni, dodj' do vece
dodj' do vece, dilberce

Ja ne odoh istu vece
vec ja odoh sutradan

Ali moja mila draga
za drugog se udala

Tłumaczenie

Kiedy poszedłem na Bentbas
Na Bentbas, na wodę

Wziąłem białe jagnię
Białe jagnię ze sobą

Wszystkie dziewczęta z Bentbasu
Stały w drzwiach

Tylko moja miła, droga
W kolorowym oknie

Tylko moja miła, droga
W wysokim oknie

Powiedziałem jej Dobry wieczór
Dobry wieczór, dziewczyno

Ona do mnie Podejdź wyżej
Podejdź wyżej, pięknisiu

Nie udałem się do niej wtedy
Lecz następnego dnia

Ale moja miła, droga
Za innego się wydała

Po Kongresie Berlińskim, w roku 1878, Bośnia dostała się pod władzę Austro-Węgier. Ludzie byli sceptyczni wobec nowej władzy. Nastroje panujące wśród bośniackiej ludności znalazły swoje odbicie w sevdalinkach pochodzących z tego okresu. Sevdalinka bezpowrotnie straciła wtedy wiele ze swojej melodyjności i improwizacyjnego charakteru. Razem z modą na wszelakiego rodzaju orkiestry, sevdalinka musiała się dostosować. Należało grać i śpiewać ją w określony, ustandardyzowany sposób.

W burzliwym wieku XX ludzie nie zapomnieli o sevdalince. Wykonywały ją zespoły z Bośni oraz, sporadycznie, artyści z innych krajów⁸.

Instrumenty muzyczne towarzyszące sevdalince

Saz jest najstarszym i zarazem najważniejszym instrumentem, przy akompaniamencie którego śpiewano sevdalinki. Słowo "saz" pochodzi z języka perskiego i oznacza "rurę". Instrument ten trafił do Bośni w XV wieku za pośrednictwem Turków. Saz jest instrumentem strunowym. Liczba strun waha się od 6 do 16-stu. W Bośni znane były sazy posiadające 8, 10 lub 12 strun. Saz zazwyczaj wyprzedzał śpiew wygrywając melodię, która "wprowadzała" słuchacza w utwór muzyczny.

Innym ważnym instrumentem jest Šargija (czyt. szargija). Wyglądem przypomina saz, ale ma krótszy gryf. Zarówno saz jak i Šargija są tradycyjnymi instrumentami, które najdłużej towarzyszą sevdalince, jednak z biegiem czasu zaczęto używać także innych instrumentów, takich jak: skrzypce, klarnet, akordeon. Obecnie wykonuje się sevdalinki z akompaniamentem bardzo różnych instrumentów. Zdarza się, że w miejsce sazu lub Šargiji pojawia się akordeon czy gitara⁹.

Cechy muzyczne

Dawniej sevdalinka była bardzo melodyjna i stanowiła pole do improwizacji dla śpiewaka. Teraz jest nieco bardziej regularna, choć nadal posiada bardzo melodyjny i melancholijny charakter. Cechą rozpoznawczą sevdalinek są częste intervalla, których celem jest podnoszenie napięcia. Gdyby przyjrzeć się nutowemu zapisowi sevdalinek, zauważymy, że występują tam długie nuty. Dzięki tym przedłużonym dźwiękom śpiewak może pochwalić się swoim kunsztem wokalnym. Rytm musi być zgodny z treścią i "temperamentem" konkretnej pieśni¹⁰.

Wykonawcy i festiwale sevdah

Najbardziej znani artyści XX wieku wykonujący sevdalinki to: Zaim Imamović, Omer Pobrić, Asim Brkan, Beba Selimović, Hanka Paldum, Zekerijah Đezić, Slobodan Lalić, Mijat Mijatović, Nedeljko Bilkić, Himzo Polovina, Meho Puzić, Safet Isović, Nedźad Salković, Ekrem Pilic, Silvana Armenulić, Zehra Deović, Zora Dubljević, Nada Mamula, Vida Pavlović i Emina Zecaj. Bośniacki zespół o nazwie Mostar Sevdah Reunion, założony w 1990 roku Mostarze, przyczynił się do rozsławienia sevdalinki na cały świat¹¹. W 2009 roku Damir Imamović (wnuk Zaima Imamovićia) wspólnie z bośniackim raperem Frenkie'm nagrał utwór "Tebi", który znalazł się na albumie Frenkie'ego zatytułowanym "Protuotrov". Była to prawdopodobnie pierwsza próba połączenia sevdalinki z muzyką nowoczesną, która okazała się całkiem udaną¹².

Sevdah można posłuchać na żywo podczas koncertów poszczególnych grup muzycznych, jak również na festiwalach odbywających w większych miastach Bośni (szczególnie w Mostarze, Tuzli i Sarajewie).

Ocalić od zapomnienia

W lutym 2003 roku z inicjatywy Omera Pobrićia utworzony został Institut Sevdaha. Jest to fundacja, której celem jest gromadzenie zapisów nutowych i audio wszelkich znanych sevdalinek, a także materiałów filmowych poświęconych artystom sevdah. Siedziba fundacji znajduje się w mieście Visoko, położonym w kantonie Zeničko-dobojskim. Instytut kolekcjonuje również wszystkie publikacje na temat sevdalinek i instrumenty, z pomocą których można wykonywać ten rodzaj muzyki. Institut sevdaha współorganizował Pierwszy festiwal sevdalinki (Prvi festival sevdalinke) w roku 2004 w ramach cyklicznej imprezy kulturalnej Baščaršijske noći, odbywającej się w Sarajewie¹³.

Zakończenie

Czego dowiadujemy się za pośrednictwem sevdalinek? Poznajemy zwyczaje, styl życia, stosunki polityczno-społeczne, a przede wszystkim rodzaj relacji między kobietami a mężczyznami w dawnej Bośni. Z tego też powodu sevdalinki są jednym z nośników bośniackiej kultury. Prof. dr Haris Silajdźić, wykładowca na sarajewskim uniwersytecie i były premier Bośni i Hercegowiny, nazwał sevdalinkę bośniackim diamentem¹⁴. Sevdah, pod względem muzyki oraz niesionych przez siebie treści, bywa czasami porównywany do portugalskiego fado. Można się z tym zgodzić lub nie. Jedno jest jednak pewne: żaden inny rodzaj muzyki ani żadne inne zjawisko kulturalne nie przybliża bardziej charakteru, historii i ducha Bośni, co sevdah.

Przypisy:

¹ Fahrudin Strojil - "Sevdalinka - Bosnisches Volkslied", str.9 (http://www.bosnafolk.com/pdf/bosnisches_volkslied_screen.pdf)

² Ibidem, str.6

³ Ibid., str.7

⁴ Ibid., str.10

⁵ Ibid., str.11

⁶ Ibid., str.12

⁷ Ibid., str.13

⁸ Ibid., str.15-16

⁹ Ibid., str.17-19

¹⁰ Ibid., 20-22

¹¹ "Sevdalinka", http://pl.wikipedia.org/wiki/Sevdalinka

¹² http://www.frenkie.ba/ Oficjalna strona artysty

¹³ http://www.institutsevdaha.ba/ Oficjalna strona fundacji

¹⁴ Ibidem.

Tłumaczenie sevdalinek na j.polski: Katarzyna Satława.

Artykuł pierwotnie ukazał się na: http://www.etnologia.pl/.