Ruiny zamku w Jelczu, dolnośląskie

Ruiny zamku wodnego w Jelczu-Jaskowicach (zdjęcie: ZeroJeden; na licencji CC BY-SA 3.0)

Zamek w Jelczu, wzniesiony na wyspie otoczonej starorzeczem Odry przekształconym w fosę, był pierwotnie XIII-wiecznym wczesnogotyckim, obronnym dworem książęcym, rozbudowanym w XIV wieku w czteroskrzydłową budowlę z prostokątnym, wewnętrznym dziedzińcem.

Historia

Znajdujący się w ruinie, średniowieczny zamek w Jelczu wzniesiono w XIII-XIV wieku. W początkach istnienia pozostawał w dobrach biskupstwa wrocławskiego, co wzmiankowano w 1245 roku. Następnie przed 1277 r. stał się własnością książęcą, a w 1279 r. wymieniony został jako curia księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa. Możliwe, że inicjatorem budowy zamku ok. 1268 r. był wywodzący się z rodu książąt wrocławskich Władysław arcybiskup salzburski, zarządzający równocześnie diecezją wrocławską. W 1311 r. po podziale księstwa wrocławskiego, zamek wszedł w skład księstwa brzeskiego. W 1375 i 1382 r. określony został jako castrum, a ok. 1380 r. prowadzono w nim prace budowlane. W 1508 r. został nabyty przez mieszczanina wrocławskiego Conrada Sauermanna i w 1518 r. przebudowany na nowożytną rezydencję z krużgankami wokół wewnętrznego dziedzińca. Częściowo spłonął w 1623 roku. W czasie wojny trzydziestoletniej, w 1641 r. zarówno zamek, jak i wieś splądrowały wojska cesarskie, saskie i szwedzkie. W 1642 r. na miejscu południowego skrzydła zamkowego wzniesiono browar, resztę zabudowań pozostawiono w ruinie, a następnie część z nich zaadaptowano na mieszkanie dzierżawcy browaru. Do 1945 r. zamek wraz z przynależnymi dobrami pozostawał w posiadaniu rodu von Saurma-Jeltsch. Ok. 1890-1920 pozostałości średniowiecznego zamku oraz częściowo zamieszkałe zabudowania nowożytne uległy zniszczeniu, prawdopodobnie po 1910 r. zostały wysadzone w powietrze. W 1978 r. wykopaliskowe badania archeologiczne prowadzili przy zamku Czesław Lasota i Jerzy Rozpędowski.

Opis

Ruina zamku usytuowana jest na pd.-zach. skraju wsi, na wyspie w starorzeczu Odry, na miejscu dawnego grodziska. W 2 poł. XIII w. był to wczesnogotycki, murowany dwór z niezabudowanym dziedzińcem od południa, który otaczał wał ziemny. W XIV i XV w. przy dworze stanęły dwa podpiwniczone skrzydła gospodarcze od zachodu i południa, tworząc założenie trójskrzydłowe, a następnie wzniesiono czwarte skrzydło, które zamknęło dziedziniec, otoczony w 1518 r. krużgankami. W czasach nowożytnych zamek wielokrotnie przebudowywano. Obecnie zachowana jest w dużym stopniu, częściowo zagłębiona w ziemi, dolna kondygnacja północnego skrzydła zamku, będąca reliktem wczesnogotyckiego, obronnego dworu książęcego. Była to jednotraktowa, trójdzielna budowla założona na planie wydłużonego prostokąta, z sienią pośrodku i dwoma sklepionymi salami po bokach (w przyziemiu). W narożu widoczne są ślady prostokątnej wieżyczki alkierzowej (XVII lub 1816 r.). Reszta zabudowań zachowana w stanie szczątkowym, z fundamentami i widocznym narysem murów.

Zabytek dostępny.

Oprac. Beata Sebzda, OT NID we Wrocławiu, 15.12.2017 r.

Bibliografia

Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne. Wrocław 2003, 67-68, 181-183 i inne.
Grundmann G., Burgen, Schlösser und Gutshauser in Schlesien, t. 1, Frankfurt am Main 1982, s. 124-125.
Guerquin B., Zamki śląskie, Warszawa 1957, s. 51.
Guerquin B., Zamki w Polsce, Warszawa 1984, s. 166.
Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria Nowa, t. IV, z. 4, Województwo wrocławskie (dolnośląskie), Powiat Oławski, pod red. E. Kołaczkiewicz, Warszawa 2013, s. 56-58.
Lasota C., Rozpędowski J., Wczesnogotycki dwór książęcy w Jelczu koło Oławy. Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, 1981 nr 15, Studia i Materiały nr 8, s. 65-71.
Leksykon zamków w Polsce, pod red. L. Kajzera. Warszawa 2002, s. 212.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska. Warszawa 2005, s. 123.
Zabytki sztuki w Polsce. Śląsk, Warszawa 2006, s. 351.

Właściciel praw autorskich do opisu: Narodowy Instytut Dziedzictwa.
Artykuł pierwotnie ukazał się na https://zabytek.pl/.
Na naszym blogu publikujemy na wolnej licencji CC BY-NC-ND 3.0.