O słowiańskiej gontynie w miejscowości Łużna-Pustki (małopolskie)

Gontyna na cmentarzu wojennym nr 123 Łużna-Pustki
(zdjęcie: Jerzy Opioła; na licencji CC BY-SA 4.0)

W województwie małopolskim w miejscowości Łużna, na wzgórzu Pustki, nieopodal trasy wojewódzkiej nr 977 znajduje się bardzo osobliwy cmentarz wojenny (nr 123). Powstał on w miejscu, w którym w 1915r. odbyła się  bitwa pod Gorlicami, w trakcie której sprzymierzone wojska austro-węgierskie i niemieckie złamały opór kryjącej się w okopach armii rosyjskiej. Bitwa ta okupiona została życiem wielu ludzi. Po zakończeniu wojny postanowiono więc, że wzgórze Pustki będzie dobrym miejscem dla powstania cmentarza. Za jego jego utworzenie odpowiedzialni byli jeńcy wojenni, z kolei projekt nekropolii przygotował Jan Szczepkowski. Na terenie cmentarza pochowano 912 żołnierzy armii austro-węgierskiej (niemal połowę z nich stanowili Polacy), 65 żołnierzy armii niemieckiej i 227 żołnierzy armii rosyjskiej. Oprócz tego na położonym poniżej cmentarzu nr 122 pochowano 154 żołnierzy rosyjskich¹.

Interesującą nas kwestią nie są jednak okoliczności powstania cmentarza, a wybudowana na szczycie Pustki kaplica. Za powstanie tej nietypowej konstrukcji odpowiedzialny był słowacki architekt Dušan Jurkovič. Twórczość tego projektanta jest bardzo oryginalna. Charakterystyczny styl mocno inspirowany budownictwem regionalnym przyczynił się do unikalności jego projektów. Sylwetce Dušana Jurkoviča poświęciliśmy osobny wpis na blogu. Koronnym dziełem dziełem Jurkoviča stała się omawiana kaplica, zwana również gontyną, która zbudowana została "na wzór i podobieństwo" pogańskich świątyń. Nie brak jednak na kaplicy licznych krzyży - niektóre z nich na ścianie frontowej tworzą ornament układający się w kształt krzyża.

Archiwalne zdjęcie gontyny z 1919 r. (fotografia: domena publiczna)

Podstawą gontyny jest murowana część przyziemna, do której zbudowania wykorzystano kamień pochodzący ze znajdującego się w odległości kilkuset metrów kamieniołomu. W przyziemiu znajdowała się kaplica, nad nią dodatkowe dwie drewniane kondygnacje. Wnętrze pokrywały liczne płaskorzeźby i polichromie. Przy ścianie ołtarzowej stała przyścienna rzeźba przedstawiająca Chrystusa dźwigającego krzyż. Niestety dnia 29 czerwca 1985r. doszło do pożaru, z którego ocalała tylko podmurówka.

Do remontu cmentarza, a także do obudowania gontyny w miejscu jej pierwotnego usytuowania doszło w 2014r.² na podstawie oryginalnej dokumentacji, która obecnie znajduje się w Narodowym Muzeum Słowacji w Bratysławie. W odbudowanej gontynie nie ma jednak ołtarza, przez co budowla nie pełni już funkcji liturgicznych.

Pomnik poświęcony pamięci poległych żołnierzy węgierskich, na którym dostrzec można pogańskie symbole.
(zdjęcie:Jerzy Opioła; na licencji CC BY-SA 4.0)

W lutym 2016r. Cmentarz Wojenny nr 123 Łużna Pustki został dodany do obiektów historycznych na liście Znaków Dziedzictwa Europejskiego. Przyznanie tego Znaku miało miejsce w Brukseli w kwietniu 2016r.³ Do tego szczególnego wyróżnienia przyczynił się fakt jednakowego traktowania wszystkim poległych, niezależnie od ich przynależność religijnej lub etnicznej, czy tego po której stronie walczyli.

Przypisy:
¹ Jerzy Drogomir, "Polegli w Galicji Zachodniej 1914-1915 (1918). Wykazy poległych, zmarłych i pochowanych na 400 cmentarzach wojskowych w Galicji Zachodniej". Tarnów: Muzeum Okręgowe w Tarnowie tom I, 1999. ​ISBN 83-85988-26-2​
² http://krakow.tvp.pl/15944575/remont-cmentarza-wojennego-z-czasow-i-wojny-swiatowej (dostęp z dnia: 29.11.2017r.)
³ http://grobywojenne.malopolska.uw.gov.pl/pl-PL/Home/Artykul/1041 (dostęp z dnia: 29.11.2017r.)