Szczodry Wieczór, Szczodre Gody, Szczodruszka, Godowe Święto, Koliada, Kracun, Stanie Słońca, Zimowy Obrót Słońca - to wszystko nazwy słowiańskiego świętowania zimowego przesilenia. Obrzędy w różnych częściach Słowiańszczyzny dotyczą tego samego: uczczenia narodzin Nowego Słońca.
 |
| Ludwik Stasiak, "Kolędnicy", 1929 (domena publiczna) |
Dlatego jest to czas niezwykły. Jak Szczodre określił Witold Klinger, "jest to wieczór cudowny i straszny zarazem". Następowało wtedy czasowe zerwanie lub zawieszenie obowiązujących zwykle stosunków zależności, zasad współżycia społecznego oraz wzorów postępowania. Służba zasiadała przy jednym stole z gospodarzami, co normalnie się nie zdarzało. Podobne wydarzenia działy się w całej Europie. W czasie skandynawskiego święta Yul zrównywano kary za zabicie człowieka wolnego z karą za zabicie niewolnika. W czasie rzymskich Saturnaliów niewolnicy ucztowali razem z panami.
Młodzież urządzała harce, figle, bezkarnie psociła. Starano się umieścić wóz lub inny sprzęt na dachu stodoły, wynoszono w pole wrota. W czasie mszy zszywano ubrania stojącym obok siebie osobom, doczepiano rybie ogony, kości. Gospodarze odwiedzający swoich sąsiadów starali się ukraść coś, aby zapewnić sobie szczęście w nowym roku.
Dodatkowo na naszym świecie przebywają wtedy dusze Przodków. Fragment pieśni ukraińskiej pokazuje, jak można to rozumieć:
"Oj, zasiadł Jezus wieczerzać -
Szczodry Wieczór, święty wieczór
Przyszła doń Boża Matka:
Daj synu, rajskie klucze
Odemknę raj i piekło
Wypuszczę grzeszne dusze"
Wieczerzę wigilijną zwano w tradycji ludowej "pośnikiem". Na Śląsku zabronione było wstawanie od wigilijnego stołu w czasie wieczerzy (nawet jeśli ktoś puka do drzwi). Wstanie od stołu przed zakończeniem posiłku zapowiadało śmierć w rodzinie.
W tradycji polskiej zachowało się to stawianie pustego nakrycia na wieczerzy wigilijnej. Jest to jeden z elementów obchodów Szczodrych Godów. Rytualna uczta, w której bierzemy udział razem z duszami naszych Przodków, bo to dla nich zostawiamy to puste nakrycie. Gdzieniegdzie twierdzi się, że wolne miejsce jest pozostawione dla nieznanego wędrowca. Jednak w ludowym spostrzeganiu świata (opartym na dychotomii "swój-obcy") nieznany wędrowiec również był reprezentantem zaświatów, a być może nawet Przodkiem.
 |
| "Wigilia w wiejskiej chacie", autor nieznany, 1878 (domena publiczna) |
Przy wieczerzy należało tak usiąść, aby każda postać rzucała cień. Brak cienia to także zapowiedź śmierci w przyszłym roku. Obowiązkowo należało spróbować wszystkich potraw, aby nie zaznać głodu.
To czas przepełniony magią. Tu wszystko nawiązuje do starosłowiańskich obrządków i zwyczajów. Dotyczy to potraw (jak maku, miodu, grzybów, słodkiego kołacza), siana/słomy pod obrusem, a nawet wspólnego, rodzinnego łamania się chlebem przed wieczerzą.
Zajmijmy się teraz spożywanymi wtedy specjalnymi produktami:
Mak, który w kulturze ludowej uchodził za produkt niezwykły - znano jego usypiające, wręcz halucynogenne właściwości - był wykorzystywany do sporządzania silnych wywarów właśnie w czasie obrzędów związanych z kultem Przodków. Taki napój umożliwiał przenikanie się rzeczywistości z Tamtym Światem, pomagał łączyć się z tymi, którzy odeszli. Mak ułatwiał zasypianie, a przecież sen jest bratem śmierci.
Grzyby były roślinami niezwykłymi, pochodzącymi z aekumeny, z przestrzeni niezwykłej i nieokiełznanej, spoza świata ludzkiego - z lasu. Podobnie traktowano miód, wierząc, że pszczoły wchodzą w kontakt z zaświatami. Tłumaczy to obecność miodu jako jedynego produktu odzwierzęcego, jadanego w czasie pośnika. Wszelkie pozostałe produkty są typowo wegańskie.
Jadano kilka rodzajów kaszy, która miała zapewnić bogactwo w przyszłym roku (będziemy mieli tyle pieniędzy, ile ziaren kaszy zjemy. Podobna potrawa pt. "ile nieprzeliczalnych ziaren, tyle szczęścia" jest też w tradycji celtyckiej). Przy kaszach także podnoszono do góry włosy, by tak wysoko wyrastało proso, tatarka itp. Przy jedzeniu kapusty ściskano sobie wzajemnie głowy, aby tak twarde były przyszłe główki kapusty. Orzechy miały zapewnić siłę fizyczną i zdrowe zęby, szczególnie, jeśli łupano je w zębach. Jabłka jedzono, aby nie bolało nas gardło.
Ciekawy zwyczaj występował przy jedzeniu grochu. Gospodarz wychodził przed dom z garścią grochu i wołał:
"Wilczku, wilczku, chodź do grochu!
A jak nie przyjdziesz teraz,
To przyjdź aż na drugi rok.
Chodź wilku do grochu!
Jak mi przyjdziesz do grochu -
To mi chodź i do roku!
Wilczku, wilczku, chodź do pośniczku!
Bo jak nie przyjdziesz do nas,
To aż na drugi rok!
Wilczku chodź do nas na obiad!
Jak nie przyjdziesz dzisiaj -
Nie chodź cały rok!"
Po wypowiedzeniu tych słów, rzucano grochem przed siebie. Rytuał ten miał zapewnić bezpieczeństwo rodziny i dobytku przez wilkami.
Swoje znaczenie ma też podawane w wielu regionach wigilijne ciasto - słodki kołacz. Nazwa jego pochodzi od koła, symbolu szczęścia, powodzenia, wskazuje na bezpośredni związek z kultem solarnym (a Szczodre Gody to właśnie święto solarne).
W kącie izby stał diduch. Był to ostatni snop zboża zebrany z pola. Po wieczerzy splatano z niego powrósła, którymi opasywano się w pasie i w nogach, aby nie bolały w nowym roku. Takimi powrósłami także obwiązywano drzewa w sadzie, aby dobrze rodziły.
 |
| Diduch (zdjęcie: Janbies; na licencji CC BY-SA 4.0) |
Po wieczerzy rozpoczynał się czas kolędowania. Miało ono zapewnić urodzaj, płodność, zdrowie oraz szczęście małżeńskie. W kolędowaniu ożywia się głęboka wiara w spełnienie się życzonego, w siłę dobrego, życzliwego słowa. Kolędy są przede wszystkim poetycko wyrażonym błogosławieństwem. Najstarsza znana polska kolęda gospodarska pochodzi z 1544 roku, z "Ludyceji wiesnych" wydanych przez Macieja Zajcowica.
Krążyły w czasie kolędowania grupy przebierańców wcielające się w postacie mityczne i symboliczne. Jedną z najważniejszych był turoń. Dawniej chodzono z żywym turem (mamy o tym nawet wspomnienia w wydatkach dworu Zygmunta Augusta), później z kukłą go symbolizującą. Śpiewano na pewno wtedy kolędę zapisana przez Zoriana Dołęgę Chodakowskiego "O turze, co złote różki ma":
"Wyszła sobie przed ganeczek
I wyjrzała w szczere pole,
W szczere pole na Podole,
I zobaczyła zwierza tura,
Zwierza tura, co złote różki ma"
W niektórych regionach Polski chodzono z kozą, mającą podobne do turonia znaczenie magiczne:
"Gdzie koza stąpnie nogą,
Tam żyto wyrośnie kopą,
Gdzie uderzy rogiem,
Tam żyto wyrośnie stogiem.
Gdzie koza nie bywa,
Tam żyto nie rodzi"
Obrzęd, którego główną postacią jest turoń/koza, ujawnia tajemnicę życia, jego cykliczność. W pewnym momencie turoń zostaje zabity i po krótkiej chwili wskrzeszony. Tak jak przyroda odradza się po zimie.
Po odśpiewaniu kolęd gospodarskich i zapewnieniu dobrych plonów, przechodzono do drugiego celu wizyty kolędniczej, szczególnie jeśli były w chacie niezamężne dziewczęta. "Ośpiewywano" je, śpiewając im kolędy dziewczęce takie jak "Tam na górejce, na zieleniejce...", "Lipka zielona", "Trzej młodzieńcy przez podwórzec jechali" czy "W niedzielę rano jasne słoneńko...". Dziewczyna tańczyła z prowadzącym kolędę.
Podobne obrzędy odbywały w innych krajach słowiańskich. Gdzieniegdzie chodzono z radłem i symulowano orkę i siew.
Ważnym elementem świętowania był całkowity zakaz przędzenia, motania, tkania, szycia, "bo by się diabeł schował w kądzieli". W jednym ze średniowiecznych kazań zachowała się wzmianka, że w Boże Narodzenie kobiety nie przędą, bo czynią to wtedy "siwilije" (Boginki, rusałki). Powiązanie z tymi czynnościami demonów wodnych (podlegających siłom chaosu) i zakaz takich czynności miały zapobiec przeszkodzeniu w uporządkowaniu nowego świata.
Bibliografia:
- S. Czernik, "Polska epika ludowa", Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1958
- Z. Grzegorzewic, "O Bogach i ludziach", Stowarzyszenie Kołomir 2016
- F. Kotula, "Z sandomierskiej puszczy", Wydawnictwo Literackie 1962
- F. Kotula, "Hej, Leluja", Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1970
- F. Kotula, "Przeciw urokom", Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1989
- P. Kowalski, "Kultura magiczna. Omen, przesad, znaczenie", Wydawnictwo Naukowe PWN 2007
- L. Pełka, "Polski rok obrzędowy. Tradycje i współczesność", Młodzieżowa Agencja Wydawnicza 1980
- J. i R. Tomiccy, "Drzewo życia. Ludowa wizja świata i człowieka", Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1975
- A. Zadrożyńska, "Światy, zaświaty. O tradycji świętowań w Polsce", Wydawnictwo Książkowe 2000
Autor artykułu: Arkadiusz Bartwicki.
Redakcja: Pietja Hudziak.
Zobacz także:
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz