Niech to Perun trzaśnie! Słowiańskie bóstwa we frazeologii…

Frazeologia to dział językoznawstwa zajmujący się badaniem utrwalonych i nierozerwalnych połączeń wyrazowych, wyrażeń bądź zwrotów, które często znaczą o wiele więcej niż ich dosłowny sens. By je zrozumieć, trzeba dobrze orientować się w konkretnym kodzie kulturowym, a już na pewno jego znajomość jest wymagana przy próbie ustalenia, skąd dane połączenie mogło wziąć się w mowie, jaki jest jego pierwotny sens. Kto ze słowiańskiego panteonu zdołał przetrwać we frazeologii języków słowiańskich? Czyje imię, mimo upływu przeszło tysiąclecia, jest wciąż nieświadomie przywoływane przez człowieka? Pierwszym, najbardziej oczywistym typem jest Perun, choć nie tylko on zdołał pozostawić po sobie ślad we frazeologii. 

Jerzy Hulewicz, "Święty Jerzy, pogromca smoków", 1917 (1927?), olej na płótnie
(na licencji CC BY-SA 4.0)

Bogów często zwykło wspominać w kontekście przekleństw – form wykrzyknikowych będących w istocie wyrażeniem niezadowolenia i życzeniem komuś lub czemuś niepowodzenia bądź rychłego końca. Pogańska ludność swym bóstwom oddawała bezwzględną część, jednak czasem też zanoszono do nich konkretne prośby, np. o urodzaj. W przypływie gniewu człowiekowi zdarzało się jednak przywołać boga w niecnym celu. Pozostałością tego typu aktu językowego w polszczyźnie jest fraza niech to/go piorun trzaśnie.

Etymologicznie rzecz biorąc, Perun to ‘ten, który uderza’ – upersonifikowana przyczyna grzmotu. Wiesław Boryś w swych rozważaniach na temat wyrazu piorun przypuszczał, że wyraz ten jeszcze w XIV w. mógł być nazwą własną dawnego bóstwa i dopiero w XV w. został zdegradowany do klasy profanum, stając się po prostu synonimem dla gromu. Dawny Piorun stał się piorunem, jak pisze Aleksandr Gieysztor, dawna nazwa teologiczna uległa laicyzacji i dała początek terminowi na oznaczenie zjawiska atmosferycznego. Należy zauważyć, że w języku ukraińskim leksem Perun funkcjonuje jako nazwa własna ‘boga deszczu, błyskawicy i gromu Słowian wschodnich’, jednak niektóre źródła poświadczają również jego dawne znaczenie – ‘grom’.

Zarówno w polskiej, jak i ukraińskiej frazeologii utrwaliły się związki wyrazowe, w których piorun bądź grom pojawia się w swej odmitologizowanej postaci: jak grom z jasnego nieba, як грім на голову (jak hrim na gołowu) ‘nagle, niespodziewanie’, jak gromem rażony ‘wstrząśnięty, zaskoczony’, choćby pioruny biły, хай хоч грім з неба (chaj chocz hrim z neba) ‘musi się stać za wszelką cenę’. We wspomnianych frazeologizmach związek z mitologiczną postacią Peruna jest wątpliwy, ponieważ komponent piorun używano już w odmitologizowanym znaczeniu ‘wyładowanie atmosferyczne’. Zupełnie inaczej ma się jednak sprawa ze wspomnianymi już przekleństwami. 

Spójrzmy tylko na te frazy: pol. niech to piorun trzaśnie oraz ukr. щоб тебе перун забив з ясного сонця (szczob tebe perun zabyw z jasnoho soncia), перун би тебе ясний тріснув / розтраскав / стрелив (perun by tebe jasnyj trisnuw / roztraskaw / strelyw) – wystarczy w ich interpretację włączyć ponownie sens mitologiczny, by wydobyć ten pierwotny. Wspomniane frazeologizmy są prośbą o boską ingerencję w otaczającą rzeczywistość. Biorąc pod uwagę przypisywaną Perunowi naczelną funkcję w panteonie słowiańskim, jego częste przywoływanie nie jest absolutnie niczym dziwnym. 

Z mitologiczną postacią Peruna powiązane jest także polskie przekleństwo do pioruna, a także słynne śląskie pieronie jasny! oraz idź w pierony! ‘odejdź, wynoś się; daj mi spokój, odczep się’. Według Anny Krawczyk-Tyrpy „w związku z usunięciem słowa piorun w sferę tabu stało się ono przekleństwem, wyzwiskiem lub częścią składową bardziej rozbudowanych formuł ekspresywnych”. Zdaniem Aleksandra Gieysztora w dawnej polszczyźnie do pioruna odczuwane było jako ciężkie przekleństwo. Mieści się w tym bowiem idea nie tylko zjawiska atmosferycznego, ale i jego zdemonizowanego już pod wpływem chrześcijaństwa sprawcy. Przekonanie o uczestnictwie bóstw, w danym przypadku Peruna (Pioruna), w losie człowieka, a także o jego wpływie na realizację treści przekleństw spowodowało skutek odwrotny: jeżeli coś się dzieje złego czy coś nie udaje się, to przyczyną tego jest też jakaś siła wyższa, zachowanie zatem komponentu piorun w wyrażeniach takiego typu jest z językoznawczego punktu widzenia uzasadnione. 

Rekonstruowany na podstawie indoeuropejskiej i bałtyckiej tradycji, a także słowiańskich danych folklorystycznych mit o Perunie dotyczy jego zwycięskiej walki z Welesem (Wołosem). Zwycięstwo Peruna nad Welesem kończy się deszczem, który według wierzeń przynosi ziemi płodność. Przekonanie wyrobione na podstawie obserwacji przyrody, podparte wiarą o płodnej sile deszczu (symbolu zwycięstwa Peruna nad przeciwnikiem), któremu towarzyszą pioruny i grom, utrwaliło się w znaczeniu frazeologizmu od groma – ‘bardzo, dużo, mnóstwo’. W języku polskim dana jednostka frazeologiczna funkcjonuje w kilku wariantach, mianowicie od groma i pierona, od pieruna, od groma-Pana oraz od groma i trochę. Obecność komponentów piorun (fonetycznie pieron, pierun) i Pan w znaczeniu ‘Bóg’ świadczy o istnieniu zależności między siłą wyższą (Perunem czy Bogiem) a bogactwem, w danym przypadku bogactwem przyrody, co później rozszerzyło się na dużą ilość czegokolwiek. Skojarzenie to dało zresztą być może początek takim wyrazom jak ogrom oraz ogromny.

Perun walczący z Welesem (pod postacią niedźwiedzia), Chorwacja, VIII w.
(zdjęcie: Helel ben Shahaar)

Pozostałości mitu w źródłach słowiańskich dotyczą walki, ale z późniejszymi zmianami, mianowicie przeciwnikiem Peruna zamiast Welesa staje się diabeł – inny mieszkaniec podziemnego świata. Przedstawione wierzenia Słowian utrwaliły się w języku, potwierdzeniem tego jest polskie przysłowie chowa się jak diabeł od pioruna (według rzadkich opowiadań diabeł ginie niekiedy od pioruna) oraz ukraińskie дїдько грому боїться (did’ko hromu bojit’sja; wierzenie ludowe, odnotowane przez Iwana Frankę, o tym, że każdy grom zabija jednego złego ducha). Do utożsamienia diabła z Welesem doszło zresztą również w języku czeskim – jeszcze w XVI w. były notowane wśród Czechów takie zwroty jak ký veles lub idi k velesu za moře. Być może zatem i w polszczyźnie używało się kiedyś zawołań typu niech go Weles porwie lub idź do Welesa! 

Dzięki rekonstrukcji danych folkloru białoruskiego i litewskiego wiadomo, że siła nieczysta w procesie walki ciągle chowa się przed Perunem (w drzewie, kamieniu, wodzie, zwierzęciu, człowieku etc.) i tym samym wywołuje oburzenie, gniew, złość bóstwa, które usiłuje zabić przeciwnika, ciskając pioruny (gromy). Z mitem o Perunie interpretowanym w taki sposób prawdopodobnie koreluje motywacja frazeologizmów, które funkcjonują we współczesnej polszczyźnie: ciskać pioruny (piorunami), ciskać gromy ‘wyrażać głośno gniew, dezaprobatę, potępienie’. W danych jednostkach jest zakodowana informacja o ciskaniu piorunów jako o gniewie personifikowanej siły nadprzyrodzonej, co nawiązuje do mitologicznego kodu kultury. We wcześniejszych źródłach poświadczone zostało również wyrażenie papierowe gromy – ‘o bezsilnym gniewie’, gdzie nieprawdziwość, nienaturalność gniewu metaforycznie jest wyrażona przez komponent papierowy. Wiadomo, że podczas walki Perun posługiwał się „kamieniem (materialną postacią gromu [...]), później transformowanym do topora (młota)”. Język polski, tak jak ukraiński, zachował nazwę broni bóstwa, por. polskie strzała gromowa – ‘belemnit’ i ukraińskie громова стрілка, стріла божа.

Według Słowian czwartek to dzień tygodnia poświęcony Perunowi. Związek między Perunem a czwartkiem potwierdzają fakty językowe, np. połabskie Peräunedån ‘czwartek’ (kalka z niemieckiego Donnerstag), znaczące dokładnie ‘dzień Peruna’, a w języku ukraińskim na oznaczenia tego dnia używano wyrażenia Перунів день (Peruniw den’). Zgodnie z wierzeniami w każdy czwartek czekano na burzę z piorunami i odmawiano modlitwę rytualną. Właśnie z modlitwami rytualnymi zwróconymi do Peruna według Walerija Mokijenki jest powiązana geneza rosyjskiego frazeologizmu после дождика вчетверг (posle dożdika w czetwerh), będącego w istocie rozbudowanym synonimem słowa nigdy. Jeżeli dla Słowian-pogan Perun był wszechmocnym bogiem, który posyła deszcz w swój dzień – czwartek, to chrześcijanie traktowali takie oczekiwania sceptycznie, upewniając się w bezskuteczności modlitw do Peruna. Myślenie to rozpowszechniło się wśród Słowian wschodnich, czego dowodem jest ukraińskie ні тепер ні в четвер (ni teper ni v czetwer) – ‘nigdy, w żadnych warunkach i okolicznościach’.

Marek Hapon, "Raróg" (na licencji CC BY-SA 4.0)

Według Lubow Sawczenko geneza frazeologizmów пускати/пустити червоного півня (puskaty/pustyty czerwonoho piwnia) ‘podpalić coś, spowodować pożar w celu odwetu, zemsty’ oraz пущу ти червоного когута під стріху (puszczu ty czerwonoho kohuta pid strichu) ‘groźba podpalenia domu’ jest związana z wierzeniem dotyczącym pożaru spowodowanego uderzeniem pioruna, który miał być wynikiem wybuchu gniewu boga Peruna. Polskim odpowiednikiem tych zwrotów jest puścić czerwonego koguta – ‘podpalić, podłożyć ogień’. Kogut przez swój czerwony kolor jest symbolem pożaru. Korzenie tego skojarzenia sięgają też jednak czasów pogańskich, kiedy to kogut był ptakiem poświęconym Perunowi, stąd pol. czerwony kur oraz ukr. червоний (вогняний) півень (czerwonyj wohnianyj piwen’) oznaczają właśnie pożar. We frazeologizmach tych można doszukać się również przywołania boga Swaroga, a konkretnie jego zoomorficznej postaci – Raroga, który był wyobrażany m.in. jako płonący kogut.

Obok tych frazeologizmów w językach słowiańskich pojawiają się również wyrażenia rzeczownikowe z przymiotnikami utworzonymi od imion bóstw, np. welesowa broda, welesowy tydzień, które odwołują się bezpośrednio do dawnej obrzędowości i z tego też powodu są stopniowo zapominane. Welesowa broda to uroczyście zżęty ostatni snop zboża, który jest przechowywany do następnego roku, zaś welesowy tydzień to czas magiczny, kiedy sam Weles chodzi po ziemi, objawiając żyjącym swą moc. Obrzędy podczas tego tygodnia to m.in. pochody ludzi po wsiach przebranych w kożuchy wywrócone futrem na wierzch. W wypadku tego typu jednostek frazeologicznych pierwotna motywacja jest jednak znacznie bardziej widoczna. 

Omówione w tym artykule frazeologizmy pozwalają dostrzec, że w języku wciąż uwidacznia się dawne pogańskie postrzeganie rzeczywistości. Zapewne dokładna analiza frazeologii wszystkich słowiańskich języków pozwoliłaby na odkrycie jeszcze większej liczby tego typu językowych reliktów zapomnianego świata. Zaproponowane tutaj przykłady (głównie z Polski i Ukrainy) pozwalają jednak dostrzec wyraźną dominację Gromowładnego. Sądzę, że można to traktować jako kolejny dowód na to, że to Perun spośród słowiańskich bóstw był najważniejszy, to właśnie jego przywoływano najczęściej – świadomie bądź nieświadomie. 

Bibiliografia:

• Толстая С. М. (red.), Славянская мифология: энцикл. словарь, Москва 1995.
• Мокиенко В. М., Образы русской речи: ист.-этимол. очерки фразеологии, Москва 2007.
• Иванов В. В., Топоров В. Н., Исследования в области славянских древностей: лексические и фразеологические вопросы реконструкции текста, Москва 1974.
• Иванов В. В., Топоров В. Н., Славянская мифология, [w:] Мифы народов мира. Энциклопедия, t. 2, Москва 1980, ss. 450–456.
• Жайворонок В. В., Знаки української етнокультури, Київ 2006.
• Urbańczyk S., Religia pogańskich Słowian, Kraków 1947.
• Szyjewski A., Religia Słowian, Kraków 2010.
• Strelczyk J., Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań 1998.
• Łuczyński M., Kognitywna definicja Peruna. Etnolingwistyczna próba rekonstrukcji fragmentu słowiańskiego tradycyjnego mitologicznego obrazu świata, „Studia Mythologica Slavica” 2011, ss. 219–230.
• Łuczyński M., Kognitywna definicja Welesa~Wołosa. Etnolingwistyczna próba rekonstrukcji fragmentu słowiańskiego tradycyjnego mitologicznego obrazu świata, „Studia Mythologica Slavica” 2012, ss. 169–178.
• Krawczyk-Tyrpa A., Tabu w dialektach polskich, Bydgoszcz 2001.
• Kempiński A. M., Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich, Warszawa 2001.
• Gieysztor A., Mitologia Słowian, Warszawa 2007.
• Boryś W., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
• Brückner A., Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1980.
• Франко І., Галицько-руські народні приповідки, t. I–III, Львів 1901–1910.

Autorem powyższego tekstu jest Iryna Chybor.
Artykuł pierwotnie ukazał się na łamach: https://slawoslaw.pl/.
Na naszym blogu publikujemy na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe (nie dotyczy zdjęć i grafik).