Odprowadzanie Rusałek

Odprowadzenie rusałek to pradawny słowiański zwyczaj, zachowany do czasów dzisiejszych na Polesiu (pogranicze Ukrainy, Białorusi i Rosji), choć wzmianki etnograficzne dowodzą jego wcześniejszego istnienia również na innych terenach Ukrainy oraz poza nią.

Malczewski Jacek, "Załaskotany" (cykl "Rusałki", 1888, domena publiczna)

Według poglądów etnografów XIX i XX stulecia, rusałki to wodne istoty demoniczne, powstałe na skutek utopienia się młodych, niezamężnych dziewcząt, zaliczające się do kategorii tzw. "dusz założnych", czyli takich, którym nie dane było przejść na tę drugą stronę, do świata zmarłych. Spotkać można było rusałki nad wodami, czasami też w lesie lub polu. Miały wygląd młodych dziewcząt, nagich, z długimi, zielonymi włosami i czasem rybim ogonem. Ich charakter miał być mściwy i bardzo niebezpieczny dla ludzi.

Jednak wierzenia z Polesia nieco odbiegają od powyższych, romantycznych wyobrażeń zielonowłosych dziewcząt, a analizy etnologiczne dowodzą, iż to właśnie poleskie wierzenia dotyczące postaci rusałek są prawdopodobnie najbardziej archaiczne.

Według nich, rusałki to duchy ludzi, zmarłych podczas Zielonych Świąt, zarówno w sposób naturalny jak i tragiczny, które na ten czas wracają na ziemię do swych rodzin. Rusałką może stać się każdy niezależnie od płci, wieku oraz stanu cywilnego, stanowią one tę sama kategorię, co dusze przodków, nie są więc tylko i wyłącznie duszami założnymi. Różnica między nimi taka, iż dusze przodków odwiedzają ludzi kilka razy w roku, lecz na krótką chwilę, natomiast rusałki pozostają między ludźmi przez cały okres Zielonych Świąt. Niemniej, rusałki posiadały pewien związek z wodą, gdyż podczas tego okresu panował absolutny zakaz kąpieli w naturalnych akwenach i rzekach, a mówiono też, że wychodzą one na nasz świat z wody. Ważny jest też ich związek z majową Królewną – bogini Leli, gdyż zjawiają się one na ziemi dokładnie na ten sam okres, w którym prowadzone były obrzędy wodzenia majowej bogini.

Malczewski Jacek, "Topielec w uściskach dziwożony" (cykl "Rusałki", 1888, domena publiczna)

Wygląd rusałek różni się nieco od opisu "romantycznego"; według wierzeń ludu, rusałki to istoty o długich rozpuszczonych włosach z wiankami na głowie i w białym odzieniu. Niekiedy ich odzież pozostawała taka, w jakiej dany człowiek został pochowany. Mają one także możliwość przeobrażenia się w różne zwierzęta, czy przedmioty.

Podczas Zielonych Świąt rusałki odwiedzają swoje rodzinne domy. Ich działania nie kończą się jednak na spożywaniu posiłków z rodziną, ale wybiegają poza te – rusałki chodzą po polach, huśtają się na brzozowych gałęziach, kąpią się w rzekach, tańcują na łąkach, czasem nawet przychodzą do chat. Wyjątkowe jest ich uwielbienie dla czystej odzieży, tkania jak również muzyki i tańca. Ważny jest ich wpływ na urodzaj – tam, gdzie rusałki biegają w polu, tam zboże wyjątkowo dobrze rośnie.

Ich nastawienie do ludzi jest ambiwalentne. Z jednej strony, mogą pomagać swoim żyjącym członkom rodziny, z drugiej, mogą ukarać tych, którzy nie przestrzegali pewnych zakazów pracy (zakaz tkania, pracy w polu itp. podczas Zielonych Świąt). Wśród nich występuje podział na rusałki "swoje" i "cudze". "Swoimi" są zmarli członkowie własnej rodziny, których nie trzeba się bać. Natomiast "cudze" mogą zaszkodzić. To w obawie przed nimi rozsypywano po chatach ochronne ziela: tatarak, miętę, bylicę piołun. Zwyczaj ten zachował się szeroko po Słowiańszczyźnie jako majenie chat.

Zgodnie z tradycją, rusałki pojawiają się na ziemi w pierwszy czwartek Zielonych Świąt i zostają przez kolejne 12 dni. Niekiedy całe ten okres nazywano Rusalnym Tygodniem (zamiast Zielonymi Świętami). Ludzie zostawiali im na łąkach świeży chleb i płótno na koszule. Kolejnego dnia, w tak zwany Zielony Piątek urządzano rusałkom ofiarną wieczerzę, w domach lub na cmentarzach, na której spożywano jedynie gorące potrawy, zgodnie z wierzeniem, że duchy żywią się dymem. Pieczono też żytni chleb i jeszcze ciepły kładziono na stół, by rusałki mogły się pożywić jego zapachem.

Malczewski Jacek, "Boginka w dziewannach" (cykl "Rusałki", 1888, domena publiczna)

Przez kolejne dni rusałki żyły obok człowieka, na polach, w lasach, ogrodach. Ich obecność nie zwykle wadziła człowiekowi, jednak dystansowała go bezpiecznym lękiem – uważano, iż duchów należy się obawiać "z zasady". Niekiedy zanoszono im kolejne bochny chleba na pola, a na drzewach wieszano płótno, czasami nawet spożywano obiady w polu, zapraszając na nie rusałki, by się posiliły, a na koniec zostawiając im ofiary. Podobnie czyniono w ostatni dzień ich pobytu na ziemi.

Po 12 dniach następował Rusalny Poniedziałek, kiedy to odprowadzano rusałki, by wróciły do swojego świata. Obrzęd odprowadzania rusałek odprawiały kobiety, wieczorną porą, mężczyźni zazwyczaj zostawali wtedy w domach. Kobiety, w wieńcach z brzozowych witek na głowie, a dziewczęta dodatkowo z rozpuszczonymi włosami, przechodziły się głównymi ulicami wioski z rusalną pieśnią na ustach. Wierzono, iż rusałki uwielbiają huśtać się na gałęziach brzozy, dlatego tez wierzono, że podczas odprowadzania ich, siadają one na owych niesionych na głowach wieńcach. Odprowadzanie rusałek kończyło się na cmentarzu lub w lesie. Tam formowano wielkie koło korowodowe i próbowano zamknąć w nim jak najwięcej mogił lub drzew. Brzozowe wianki wieszano na drzewach i grobach. Po wyśpiewaniu pieśni ludzie wracali do wsi. Gdzieniegdzie rusałki odprowadzano do rzek, czasami nazywając ten pochód "topieniem rusałek".

Po odprowadzeniu rusałek kończy się niezwykle niebezpieczny czas przebywania duchów na ziemi, wśród ludzi. Nie oznacza to jednak, iż owe istoty na dobre znikają z naszego świata. Wciąż należy uważać w lasach i przy wodach, a do Kupały nie kąpać się w jeziorach ani rzekach.

Bibliografia:

• Tworun Svitlana, Praktychna etnologiya dla dilowyh lyudey, Winnica 2009.
• Kornel Kutelmach, Rusałki w wierzeniach Poleszczuków.

Autor: Dorota Sołęga