Gromnica - święto ku czci... Dziewanny i Marzanny

Uwaga od redakcji: Niniejszy artykuł zawiera liczne uproszczenia i skróty myślowe, prosimy mieć to na uwadze. Nowa, pełniejsza i obfita w bibliografię wersja artykułu jest w przygotowaniu. 

"O Panno prześliczna, gromniczna!
Pod ogień Twój święcony,
wiszący nad woskiem gromnic,
przez las kolący i wyjące wilki,
idę bez wszelkiej obrony (...)"
Kazimiera Iłłakowiczówna, "Na Gromniczną"

Piotr Stachiewicz, Matka Boża Gromniczna (domena publiczna)

WSTĘP

Święto Matki Boskiej Gromnicznej zajmuje ważne miejsce w kalendarzu obrzędowym niektórych krajów słowiańskich. Choć w liturgii Kościoła Katolickiego na dzień drugiego lutego przypada święto Ofiarowania Pańskiego, tradycja ludowa z Ofiarowaniem Pańskim ma niewiele wspólnego. W niniejszym artykule postaramy się przybliżyć czytelnikowi tradycje gromniczne, postać Matki Boskiej Gromnicznej (w dalszej części tekstu opisywaną również skrótem MBG), jej pierwotną inkarnację, a także współczesne próby przybliżenia się do pierwotnej formy święta gromnicznego.

PRZYSŁOWIA NA GROMNICZNĄ

Święto MBG przypada na czas, gdy zima osiąga swą pełnię. W związku z tym istnieje wiele przysłów związanych z tym świętem:

1. Na Gromnicę masz zimy połowicę; 
2. Powiadają, że Gromnica, już ci zimy połowica, ale widać nie nowina, że dopiero ją zaczyna; 
3. Jaka pogoda na Gromniczną taka i wiosna będzie; 
4. Jak niebo gwiaździste to będzie późna wiosna; 
5. Jeśli widzisz słońce przed zachodem, ostatnie mrozy minęły, a jeśli nie to będą najsilniejsze; 
6. Rankiem na Gromniczną śnieg - wczesne zbiory zbóż; jeśli w południe - w środku lata; jeśli wieczorem - późne; 
7. Hromnice jasná noc - bude ještě mrazů moc (czeskie); 
8. Zelené Hromnice – bílé Velikonoce (czeskie).

TRADYCJE I ZWYCZAJE

Najbardziej znaną i rozpowszechnioną tradycją gromniczną jest święcenie świec gromnicznych, mających chronić przed wilkami i w ogóle całą dziką zwierzyną, przed uderzeniem gromu i wszelakim nieszczęściem. Dymem z takiej świecy na suficie domu okopcano znak krzyża^1;2 w celu zabezpieczenia domostwa przed tragedią i chorobą. Dzieciom ową świecą podpalano włosy z czterech stron, aby nie bały się wilków oraz piorunów. Podczas burz świeca była zapalana i stawiana w oknach w celu obrony przed uderzeniem pioruna¹. W niektórych regionach Polski w dzień drugiego lutego gospodarz błogosławił zapaloną gromnicą cały swój dobytek, obejście domu, stajnie, ule. Przy święceniu gromnic obwijano je pasmem lnu, co miało zapewnić dobre zbiory tej rośliny. Pierwszą gromnicę człowiek otrzymywał przy chrzcie, towarzyszyła mu również przy śmierci. Bywało tak, że umierający człowiek chciał dokonać swego żywota trzymając ową świecę w ręku, by ta rozświetliła jego drogę do zaświatu. Poświadczone zostało iż pod koniec XIX w. Polacy zapalali w czasie Gromnicy tyle świec ilu członków rodziny. Na podstawie tego, która świeca zgaśnie pierwsza wróżono kto wkrótce umrze³. W sytuacji, gdy warunki nie pozwalały przenieść po święceniu płonącej świecy zapalano ją dopiero w domu. Gromnica była lana z wosku pszczelego, za knot służyły ususzone łodygi ziela Dziewanny (Verbascum thapsus), dzięki któremu uzyskiwano błękitny płomień.

Z Matką Boską Gromniczną, której atrybutem jest owa świeca, wiąże się sporo wierzeń. Postaci MBG przyjrzymy się w dalszej części tekstu.

"W dzień Panny Gromnicznej bywaj zdrów mój śliczny", mówi stare przysłowie. Termin święta Ofiarowania Pańskiego był dawniej ostatnim momentem do oświadczyn i przygotowania wesela, gdyż lada chwila zaczynał się wielki post.

Większość z powyższych tradycji (wraz z wierzeniami dotyczącymi MBG) odnajdujemy w Polsce, na Białorusi, w Czechach, Słowacji, a także na zachodniej Ukrainie, choć tam raczej za sprawą Polonii.

Na Białorusi poświadczone jest obchodzenie w tym czasie święta Dziadów.

Choć zwyczaj palenia ogni i zamawiania wiosny na początku lutego występuje nie tylko na całej Słowiańszczyźnie, ale również wśród innych ludów indoeuropejskich to tradycje typowo gromniczne zdają się mieć charakter bardziej lokalny.

Michał Andriolli, Gromnica (domena publiczna)

POSTAĆ MATKI BOSKIEJ GROMNICZNEJ

Aby lepiej zrozumieć istotę święta Gromnicy musimy przyjrzeć się bliżej postaci, której jest ono dedykowane. Poniżej w punktach przedstawione zostaje co wiadomo o Matce Boskiej Gromnicznej:

1. Początki kultu MBG w Polsce datowane są na przełom IX-X w.
2. Jej atrybutami są świeca gromniczna i gałąź świerkowa;
3. Towarzyszą jej takiej zwierzęta jak wilk, niedźwiedź, czy pies myśliwski;
4. Jej alternatywne imiona to Matka Boska Wilcza i Matka Boska Niedźwiedzia;
5. W wierzeniach ludowych towarzyszy umierającym. To ona przeprowadza zmarłego "przez bramę śmierci". Z tego powodu, jak zostało napisane wyżej, starano się umierać ze świecą gromniczną w dłoni.
6. Istnieje polska legenda dotycząca MBG i chronionego przez nią wilka. Poniżej przytaczamy poetycką wersję tej legendy.

Kazimiera Iłłakowiczówna, "Wilk gromniczny"

Szła Najświętsza przez bór Panienka,
miała płaszcz błękitny, białą sukienkę
i szło wilczysko chytre, przyczajone, przemarznięte,
za Panną Świętą.

Wilka szukali z kłonicami,
jak go znajdą, kości mu połamią:
zeżarł zeszłej zimy cielę białe, prześliczne
w samą Gromniczną!

Spotykają chłopi świętą podróżną,
zdejmowali czapki, patrzą - na próżno:
"Wybacz nam, pani wspaniała,
czyś wilka nie widziała?

Zjadł on sierotce Jasi jagnię chude,
zagryzł wołu w stajni i psy po budach.
Wielka twa łaska, Matko, straszna jego ohyda,
więc nam go wydaj!"

"Anim go szukała, ani go wydam.
Patrzcie lepiej po sercach, to się wam przyda,
bo tam to właśnie, a nie wśród ścieżyn,
wilk leży!"

Poszły rosłe chłopiska milcząc do chałup.
Ogląda się Panienka po śniegu białym,
ogląda się wszędzie, aż spod płaszcza jej milczkiem
wylazł łeb wilczy!

"A tuś mi, dławco jagniąt bezbronnych?
Katom cię wydać byłabym skłonna,
tylko że nad twą wilczą niedolą
serce mnie boli.

Skoroś sam znalazł moją opiekę
zostań już przy mnie, bo gdzie uciekniesz!
Będziesz mi za to roztropnie służył
zimą w podróży."

Odtąd chodzi wilk z Matką Najświętszą wiernie
przez śniegi puste, zawiane ściernie,
pełniąc śród nocy mroźnych i długich
różne posługi.

A kiedy jasną gromnicą świeci
Panna przeczysta pośród zamieci,
tuż i Gromniczny Wilk za swą panią
jarzy ślepiami.

Tych kilka informacji pozwala nam domniemywać iż postać MBG nałożyła się na kult bogini Dziewanny i w pewnym stopniu również na kult Marzanny.
Dziewanna znana również jako "dzika bogini" jest patronką łowiectwa, myśliwych, panią dzikiej zwierzyny, a z racji swej dzikości (stanu nieuporządkowanego) również boginią przemian. Swe atrybuty współdzieli z MBG. Nie bez znaczenia wydaje się być wykorzystanie ziela Dziewanny przy wytwarzaniu świec gromnicznych. Istnienie kultu Dziewanny poświadczone zostało w: Rocznikach Długosza 1455 (Dziewanna - Diana, bogini polowania, lasów); Glosa do Mater Verborum XIIIw; Słowo św. Grzegorza o bałwochwalcach XIV w. (bóstwo Diva); Chronica Polonorum 1521 r., autorstwa Macieja z Miechowa ("Dianą mienili Dziewianą"); u Marcina z Urzędowa 1543–1553 ("Do tych czasów w Polsce święto tej [Dziewanny] święcą, czyniąc sobótki, paląc gnie tamże śpiewając pieśni [miłosne]"); a także u Oskara Kolberga (opisującego kult łużyckiej bogini Dziwicy, która w towarzystwie psów poluje przy świetle księżyca).

Marzanna, choć z imienia zachowała się w świadomości większości Polaków, również wymaga krótkiego wyjaśnienia. Marzanna to pani zimy, pani śmierci i odrodzenia, zaś jej topienie na wiosnę jest nie tyle przepędzeniem zimy samej w sobie, co swoistym pogrzebem.

Za powiązaniem MBG z Marzanną przemawia też pewna legenda o pannie wziętej w tatarską niewolę. Wg legendy porwana dziewczyna modliła się do MBG o pomoc i możliwość powrotu do bliskich. Na skutek cudu panna wróciła do rodzinnego domu pod postacią jaskółki i swoim śpiewem starała się umilić życie zrozpaczonych rodziców. Jak wiemy, jaskółki w słowiańskich wierzeniach zajmują specjalne miejsce. To pod ich postacią zmarłe dusze mogą powracać na ten świat.

Swoją drogą boginie Marzanna i Dziewanna przez badaczy traktowane są często jako matka i córka, tudzież jako dwa oblicza jednej bogini. Nie powinien więc dziwić ich łączony kult.

GROMNICA WŚRÓD WSPÓŁCZESNYCH POGAN

Próby przywrócenia pierwotnego pokładu znaczeniowego tradycji gromnicznych podejmują niektóre grupy rodzimowiercze. Częściej jednak mamy do czynienia z wplataniem wątku Dziewanny i Marzanny do współczesnego Święta Welesa, obchodzonego najczęściej na przełomie stycznia i lutego, aniżeli z Gromnicą poświęconą tylko tym dwóm boginiom. Spośród polskich grup rodzimowierczych prawdopodobnie jedynie kujawsko-pomorskie Stowarzyszenie Kałdus celebruje to święto w "klarownej" formie. Termin kałdusowej Gromnicy zależny jest od faz księżyca, tj. wyznacza się go na czas pełni, zgodnie z tym co pisał O. Kolberg odnośnie kultu łużyckiej Dziwicy ("Sądzą, że poluje ona i przy świetle księżyca"). Oprawiany przez grupę obrzęd ma na celu przebudzenie wiosny, a także zaklinanie urodzaju w nastającym roku. Odbywa się również święcenie świec gromnicznych w odniesieniu do bogini Dziewanny. Co ciekawe, w trakcie obrzędu ma miejsce jeden rytuał budzenia jelenia przy śpiewie jednej z najstarszych polskich pieśni, "Sioła Jelinia" (rytuałowi budzenia jelenia poświęciliśmy osobny artykuł).

Przygotowania do rodzimowierczych obchodów Gromnicy 2016, Stowarzyszenie Kałdus, Toruń
(zdjęcie: Anna Anusza)

INNE MOŻLIWOŚCI INTERPRETACJI
Na Czechach wśród rodzimowierców odnotowano obchodzenie "Hromnice" jako święta poświęconego Perunowi. Nam takie wyjaśnienie Gromnicy wydaje się błędne. Podstawy pod to powiązanie daje między innymi książka Haliny Łozko, "Rodzima Wiara Ukraińska", w której przytacza się tzw. "Perunicę zimową". Problem jest jednak taki, że Łozko większość świąt ujętych w tej pozycji zwyczajnie wymyśliła (krytyce "Rodzimej Wiary Ukraińskiej" również poświęcimy osobny wpis).
Gromnice jako święto perunowe widział także U.A Wasilewicz.
Przeciwko perunowej Gromnicy przemawiają następujące argumenty:

1. Wyraźnie kobiecy i chtoniczny charakter postaci, której poświęcone jest to święto;
2. Powiązanie nazwy "grom" z piorunem wydaje się być wtóre. "Gromny" ze staropolskiego znaczy tyle co "huczny"⁴. Niewykluczone, że "grom" stał się tabuistycznym imieniem samego Peruna (na ziemiach polskich zwanego Piorunem);
3. Gromnica rozpoczyna czas oczekiwania na pierwszy wiosenny piorun. Jednakże oczekiwanie na niego to nie to samo co jego nadejście. Dopiero pierwszym wiosennym uderzeniem pioruna Perun zaznacza swą obecność, pora ciemna wiąże się z kolei z brakiem jego aktywności - na świecie panuje wtedy jego brat, Weles.
4. Obchodzenie na Białorusi Dziadów w czasie Gromnicy również przeczy powiązaniu święta z Perunem.

"NIECH WAM ZAŚWIECI, JAK PROMIENIE SŁOŃCA, ŚWIATŁO GROMNICY"⁵

Choć nie można zaprzeczyć ewidentnie pogańskiemu charakterowi święta Gromnicy, co staraliśmy się wykazać, to uważamy, że temat wymaga głębszego zbadania. Niewątpliwym pozostaje jednak to, że Gromnica jest jednym z najciekawszych świąt zachowanych w ludowości. Wiele z przytoczonych wierzeń praktykowanych jest do dziś, nie tylko za sprawą rodzimowierców.

Przypisy:
¹ Magdalena Wójtowicz: Etnografia Lubelszczyzny – ludowe wierzenia o domu (pol.). W: Leksykon Lublin Ośrodek „Brama Grodzka - Teatr NN” teatrnn.pl. (dostęp z dnia 29.01.2018).
² Поляки. W: Ganckaja O.A.: Календарные обычаи и обряды в странах Зарубежной Европы. Конец XIX – начало XX в. Весенние праздники. Moskwa: Наука, 1977, s. 202–220. (ros.)
³ Afanasjew A.N.: Поэтические воззрения славян на природу. T. 3. Moskwa: Современный писатель, 1995. ISBN 5-265-03309-2. (ros.)
⁴ Władysław Kopaliński: Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, Bellona S.A., 2011, s. 376. ISBN 9788373994447.

⁵ Z wiersza Józefa Struga, ludowego poety z Limanowszczyzny.