Kaplica zamkowa pw. św. Mikołaja i św. Wacława w Cieszynie (woj. śląskie)

Rotunda zamkowa w Cieszynie (zdjęcie: 1pesak; na licencji CC BY-SA 3.0)

Jeden z dwóch znanych, a zarazem najstarszy na Górnym Śląsku przykład kaplicy grodowej w formie rotundy, wzorowany na wczesnoromańskiej architekturze sakralnej terenu Czech, Moraw i Polski. Jednocześnie jeden z najstarszych obiektów sakralnych w skali kraju. O jego wartości historycznej, artystycznej i naukowej świadczy stan zachowania substancji zabytkowej z XI w., w tym czytelna, kompletna bryła, rzut oraz konstrukcja murów i sklepień.

Historia

Przyjmuje się, że rotunda powstała około połowy XI w. jako element grodu strażniczo-kasztelańskiego, który w końcu XIII w. stał się siedzibą Piastów cieszyńskich i ich następców. Od początku funkcjonowała jako kaplica grodowa połączoną z siedzibą dowódcy grodu, a ponadto pełniła rolę lokalnego ośrodka administracji kościelnej i kościoła parafialnego. Jej forma, zbliżona do zachowanej aktualnie, wiązana jest z wzorcami czeskimi. Wiadomo również, że od początku we wnętrzu kaplicy znajdowała się empora. Do XIV w., tj. czasu budowy gotyckiego zamku, rotunda była jedynym murowanym obiektem na terenie grodu, co pozwala przypuszczać, że stanowiła przypuszczalnie najważniejszy punkt oporu załogi grodu na wypadek wojny. W XIV w. została włączona w system fortyfikacji zamkowych. W tym samym okresie dokonano niewielkich przekształceń kaplicy. Wraz z częściową niwelacją terenu wzgórza podniesiono poziom posadzki we wnętrzu rotundy, a ponadto przekształcono otwory okienne w apsydzie. Do XIX w. zasadniczo jednak forma i funkcja kaplicy nie zmieniła się, mimo że od połowy XVII w. miasto przestało być grodem książęcym, a na dawnym wzgórzu zamkowym swoją siedzibę miała jedynie administracja habsburskiej Komory Cieszyńskiej. Istnieją jedynie przypuszczenia, poparte ikonografią rotundy z około 1720 r. oraz widokami miasta z początku XIX w., że stożkowy dach kaplicy mógł być od XVII w. zwieńczony latarnią. Kaplica znacząco przekształcona została dopiero w 2. ćwierci XIX w. w związku z likwidacją średniowiecznej zabudowy zamkowej, kolejną niwelacją terenu i zmianą charakteru wzgórza. Rotunda zasypana została wówczas mniej więcej do połowy wysokości, a jej widoczna partia otrzymała nowy, klasycystyczny wystrój, nawiązujący do nowo wzniesionego pałacu myśliwskiego według projektu Józefa Kornhaeusla. W 1941 r. niemieckie władze konserwatorskie rozpoczęły pierwsze badania architektoniczne i archeologiczne przy obiekcie. Zbito wówczas m.in. wtórne tynki zewnętrzne i wewnętrzne oraz odsłonięto pierwotny poziom posadzki. Od 1947 r. działania te kontynuowali konserwatorzy polscy. W latach 1950-1955 przeprowadzono prace restauratorskie związane z przywróceniem pierwotnego, romańskiego wyglądu kaplicy.

Opis

Kaplica położona jest w południowo-zachodniej części Góry Zamkowej w Cieszynie, w sąsiedztwie tzw. wieży Piastowskiej oraz reliktów XIV-wiecznego zamku. Jest obiektem orientowanym, romańskim, murowanym z kamienia łamanego licowanego ciosami wapiennymi. Składa się z okrągłej, wysokiej nawy na planie koła, krytej gontowym dachem stożkowym oraz przylegającej od wschodu, niższej, półkolistej apsydy zadaszonej analogicznie. Wejście do kaplicy, ulokowane od strony zachodniej, zaakcentowane jest kamiennym, półkoliście zamkniętym portalem. Wnętrze nawy, przekryte kopułą wykonaną z rzędów koncentrycznie układanych kamieni na wapiennej zaprawie, doświetlone jest za pomocą dwóch (dawniej przypuszczalnie czterech) obustronnie rozglifionych, romańskich otworów okiennych usytuowanych w górnych partiach ścian. Od strony północnej zachowany jest ponadto zamurowany portal romański oraz niewielki otwór okienny. W zachodniej części nawy znajduje się kamienna empora wsparta na dwóch kolumnach i czterech półkolumnach przyściennych z attyckimi bazami, przesklepiona krzyżowo, zrekonstruowana na podstawie ocalałych fragmentów, skomunikowana jednobiegowymi schodami osadzonymi częściowo w zgrubionym murze i wykuszu. Apsyda ołtarzowa, poprzedzona trzema stopniami, wydzielona jest łukiem tęczowym w grubości muru oraz nieznacznym uskokiem. Jej wnętrze, kryte przesklepione sferyczną konchą, doświetlają dwa niewielkie, romańskie, rozglifione otwory okienne, pomiędzy którymi zachowała się wnęka wtórnego, XIX-wiecznego okna zamkniętego łukiem odcinkowym. W południowej partii łuku tęczowego zachowała się niewielka wnęka ścienna na oleje święte oraz trzy okrągłe otwory do gaszenia świec, a w apsydzie kamienna mensa.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania w godzinach otwarcia Wieży Piastowskiej.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 10.10.2014 r.

Bibliografia:

• Chojecka E., Gorzelik J., Kozina I., Szczypka-Gwiazda B., "Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do końca XX wieku", Katowice 2009, s. 30-32.
• "Dzieje sztuki polskiej", T. I: "Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku" (red. M. Walicki), Warszawa 1971, s. 680-681.
• Iwanek W., "Kilka uwag o romańskiej rotundzie zamkowej w Cieszynie" (w:) "Cieszyński Rocznik Muzealny I", Cieszyn 1969, s. 81-99.
• "Katalog zabytków sztuki w Polsce" T. VI, "Woj. katowickie", z. 3: "Miasto Cieszyn i powiat cieszyński" (red. I. Rejduch-Samkowa, J. Samek), Warszawa 1974, s. 26-29.
• Świechowski Z., "Architektura romańska w Polsce", Warszawa 2001, s. 47-48.
• "Zabytki Sztuki w Polsce. Śląsk", (red. S. Brzezicki, C. Nielsen), Warszawa 2006, s. 215.

Artykuł pierwotnie ukazał się na portalu zabytek.pl.

Właściciel praw autorskich do artykułu: Narodowy Instytut Dziedzictwa.

Na naszych łamach publikujemy na podstawie licencji CC BY-NC-ND 3.0.

Wnętrze rotundy (zdjęcie: Jacek Daczyński; na licencji CC BY-SA 4.0)