Grodzisko Góra Królowej Bony, Stara Łomża przy Szosie (woj. podlaskie)

Grodzisko w Starej Łomży zwane "Górą Królowej Bony" (stanowisko Stara Łomża 1) znajduje się na cyplu położonym na południowej, wysokiej krawędzi doliny Narwi, wyniesionej 8-9 metrów ponad powierzchnię doliny. Jest to pierwotna lokalizacja Łomży, stąd po przeniesieniu w jej obecne miejsce, otrzymała przymiotnik "Stara". Należy do jednego z największych tego typu obiektów na Mazowszu. Całość obiektu, licząc po zewnętrznej granicy fos i wałów, sięga 2 ha. Od północnego wschodu ograniczony jest doliną Narwi, od północy i zachodu - jarem otwartym na Narew, a od wschodu kolejnym obniżeniem opadającym ku rzece. Najłatwiejszy jest dostęp od strony południowej, od strony wysoczyzny.

Stara Łomża, woj. podlaskie. Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy,
grodzisko z podgrodziami z XI – pocz. XIV w., widok od zachodu. Stan z 1993 r.,
fot. W. Stępień; w ramach licencji CC BY-NC-ND 3.0.

Ochrona konserwatorska

Grodzisko podlega ochronie konserwatorskiej na podstawie wpisu do rejestru zabytków województwa białostockiego z dnia 30.03.1967 r., obecny nr rej. C-87.

Historia badań

W latach 1966-1974 architekt Tadeusz Żurowski prowadził amatorskie prace na grodzisku, dzięki którym odkryto umiejscowienie bramy wjazdowej na gród. W trakcie badań wykopaliskowych w latach 1982-1984 założono 9 wykopów przecinających obszar stanowiska od majdanu członu głównego po wał zewnętrzny 2. "podgrodzia". Przebadano łącznie blisko 4 ary powierzchni, a więc około 2% powierzchni stanowiska.

Opis stanowiska i wyniki badań archeologicznych

Grodzisko w Starej Łomży jest obiektem wieloczłonowym, składającym się z:

• kolistego członu głównego, średnicy blisko 60 m i powierzchni około 28 arów, licząc po zewnętrznej granicy wału, szerokości 8m u podstawy i wysokości 3-4 m (od wschodu, północy i zachodu - 10-12 m od podnóża wyniesienia). W środku znajduje się lekko podniesiony kolisty majdan, odcięty od wału rowem głębokości 1m i szerokości 1,5 m. Na majdanie zarejestrowano pozostałości drewnianej wieży, w postaci dołów po konstrukcji słupowej, oraz inne obiekty jak wolno stojące palenisko, pozostałości półziemianki z paleniskiem oraz jam o niejasnym przeznaczeniu. Inną ziemiankę oraz zarejestrowaną najniższą warstwę osadniczą, wchodzące pod wał można zaliczyć do początkowej fazy zasiedlenia stanowiska.
• pierwszego "podgrodzia" (według nomenklatury prowadzącej badania) - owal o powierzchni około 54 arów, odgraniczonym od pierwszego członu rowem. Otacza go od wschodu, południa i zachodu wał wysokości około 2,2 m i szerokości 8m u podstawy, wzniesiony z gliny. Kolejne 3 wały zimne biegnące na linii południowy zachód - północny wschód znajdują się w jego wnętrzu. Między wałami znajdowały się suche fosy głębokości około 1m i szerokości 1,5m. Pierwszy wał, licząc od członu głównego, wzmocniono na północnej krawędzi fosy częstokołem z pali o średnicy 0,3-0,4 m, rozstawionych co około 0,6 m, i nachylonych w kierunku podgrodzia. Na wspomnianym wale znajdował się kolejny ostrokół z pali o średnicy około 40cm rozstawionych co 60-80 cm. Dwa pierwsze wały, licząc od członu głównego, są wałami pozornymi, powstałymi po wybraniu fos oddzielających cypel od wysoczyzny.
• drugiego „podgrodzia” - o powierzchni 1 ha, na planie zbliżonym do czworokąta, otoczone zewnętrznym wałem wysokości 5 i szerokości 7m u podstawy. Wjazd na teren grodu znajdował się w południowo-wschodniej części wału i był obudowany drewnianymi słupami i poziomo ułożonymi balami długości około 6m. Szerokość wjazdu wynosiła 2,8-3 m. Jego elementy noszą ślady pożaru. Przejazd bramny był wybrukowany. Na terenie podgrodzia zarejestrowano ślady zabudowy w postaci półziemianek oraz trudnych do interpretowania resztek budynków naziemnych.

Osadnictwo na terenie "podgrodzi" nie było prawdopodobnie zbyt intensywne.

Stara Łomża, woj. podlaskie. Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy,
grodzisko z podgrodziami z XI – pocz. XIV w., widok od północy, 13-04-2010 r.,
fot. Miron Bogacki; w ramach licencji CC BY-NC-ND 3.0.

Datowanie

Na podstawie badań wykopaliskowych oraz nowszych interpretacji można założyć, że w pierwszej kolejności na obszarze członu głównego i pierwszego "podgrodzia" powstał gród otoczony wałem, który wzniesiono na surowym korzeniu. Dopiero w późniejszym czasie, być może w XII w. gród rozbudowano o kolejny człon (drugie "podgrodzie"). Prawdopodobnie w tym samym czasie obszar członu głównego odcięto od reszty obiektu wałem i otaczającą go od południa fosą oraz wzniesiono w jego wnętrzu wieżę. Na terenie pierwszego "podgrodzia" wzniesiono dodatkowo trzy wały, które miały utrudniać dostęp do członu głównego. Gród funkcjonował do końca XIII w. lub początku XIV w., kiedy po pożarze, którego ślady widoczne są widoczne zarówno na nasypach wałów, jak też w fosach, został porzucony, a sama Łomża w przeciągu XIV w. przeniesiona w obecne miejsce. Oprócz zniszczeń, translokacja na nowe miejsce wynikała zapewne z wyboru dogodniejszej przeprawy oraz zmian społeczno-gospodarczych, związanych z ruchem lokacyjnym na prawie niemieckim.

Początek zasiedlenia stanowiska, określany dawniej na koniec IX w., wydaje się niepewny i wymaga weryfikacji w świetle drastycznych zmian datowania szeregu wczesnośredniowiecznych grodzisk mazowieckich na przeciągu ostatnich dwóch dekad. Niejasny jest też obecnie moment dokonania rozbudowy grodu.

Łomża wczesnośredniowieczna powstała na szlaku handlowym z Rusi nadbużańskiej w kierunku Prus i Pomorza. Nie wiadomo jednak, czy gród należy łączyć z działalnością władzy książęcej, czy też należy szukać jego genezy w działaniach prywatnych.

Stara Łomża, woj. podlaskie. Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy, grodzisko z podgrodziami z XI – pocz. XIV w.,
widok od południa na wały grodziska i podgrodzi, na pierwszym planie wał drugiego podgrodzia. Stan z 13-04-2010 r.,
fot. Agnieszka Makowska; w ramach licencji CC BY-NC-ND 3.0.

Pozostałe stanowiska kompleksu osadniczego

Na zachód od grodziska, na skarpie narwiańskiej, znajduje się stanowisko Stara Łomża 2 („Wzgórze św. Wawrzyńca), będące pozostałością osady z XI-XII w., o powierzchni około 1 ha. Kolejne 2 osady znajdowały się u podnóża grodziska od strony zachodniej i południowo-zachodniej w obniżeniu, ograniczającym cypel z grodziskiem. Jeszcze inną osadę zarejestrowano na cyplu wysoczyzny sąsiadującym z grodziskiem od wschodu.

Oprac. Zbigniew Misiuk, NID

Bibliografia:

• Godlewska D., "Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej (XI w. - 1795 r.)", Łomża 2007.
• Ościłowski J.," Sieć grodowa na Wysoczyźnie Kolneńskiej we wczesnym średniowieczu. Ze studiów nad pograniczem mazowiecko-prusko-jaćwieskim", "Światowit. Rocznik Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego" 2006, T.VI (XLVII), Fasc. B. Archeologia Pradziejowa i Średniowieczna. Archeologia Polski, s.81-104.
• Ościłowski J., "Uwarunkowania geograficzne lokalizacji grodów na północnym Mazowszu (X-pocz. XIII w.). Problematyka badań interdyscyplinarnych", "Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku" 2011, nr 19, s.7-37.
• Smoliński A., "Ze wzgórza Św. Wawrzyńca", Łomża 2004.
• Stara Łomża, gmina Łomża. Stanowisko 1 - "Góra Królowej Bony", "Informator Archeologiczny" 1983, Badania 1982 r., s.225-226.
• Stara Łomża, gmina Łomża. Stanowisko 1 - Góra Królowej Bony", "Informator Archeologiczny" 1984, Badania 1983 r., s.213-214.
• Stara Łomża, gmina Łomża. Stanowisko 1 - Góra Królowej Bony", "Informator Archeologiczny" 1985, Badania 1984 r., s.143-144.

Właściciel praw autorskich do opisu: Narodowy Instytut Dziedzictwa.

Artykuł pierwotnie ukazał się na https://zabytek.pl/.

Na naszym blogu publikujemy na wolnej licencji CC BY-NC-ND 3.0.