Święty Mikołaj biskup w tradycji wschodniej (Słowiańszczyzny)

Wśród wielu wyobrażeń świętych czczonych na wschodniej Słowiańszczyznie ikony świętego Mikołaja zajmują szczególne miejsce. Niektórzy zachodni podróżnicy widząc jego ogromny kult utrzymywali wręcz, że na Rusi święty Mikołaj jest czczony tak, jak gdyby był co najmniej trzecią osobą Trójcy Świętej.

Hagiograficzna ikona św. Mikołaja z szesnastoma scenami z jego życia,
XIV wiek, Muzeum Rosyjskie w Sankt-Petersburgu (domena publiczna).

Święty Mikołaj: prawdziwa historia

Kojarzący się nam obecnie najczęściej ze świętami Bożego Narodzenia Mikołaj z Miry Licyjskiej, znany także jako Mikołaj z Bari, jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych świętych, czczonych zarówno przez katolików, jak i prawosławnych. O samym Mikołaju wiadomo jednak niewiele. Według legend hagiograficznych święty żył na przełomie III i IV wieku i był biskupem miasta Mira w Licji w Azji Mniejszej i wsławił się cnotliwym życiem, pomocą najuboższym i licznymi cudami. Żadne dokumenty kościelne z epoki nie wspominają jednakże o takiej postaci. Jeżeli Mikołaj byłby rzeczywiście biskupem Miry Licyjskiej, z racji pełnionej funkcji powinien był uczestniczyć w soborach kościelnych, m.in. w soborze nicejskim z 325 roku, żadne akta synodalne nie wymieniają go zaś wśród uczestników.

Najstarsze wzmianki o św. Mikołaju pochodzą z VI wieku, czyli zostały sporządzone ponad 200 lat po śmierci domniemanego świętego. W tych właśnie tekstach pojawiają się pierwsze legendy o cudach z nim związanych. Biskup Miry Licyjskiej miał m.in. uratować trzech żołnierzy rzymskich, niesłusznie skazanych przez cesarza Konstantyna Wielkiego na karę śmierci za udział w buncie. Święty miał objawić się Konstantynowi we śnie i poprosić go o oszczędzenie skazańców. Oprócz tego biskup miał uratować tonących marynarzy przez cudowne pojawienie się na ich statku podczas sztormu, a także dać pieniądze na posag trzem biednym pannom, które ojciec chciał sprzedać do domu publicznego.

Rosyjski semiotyk i kulturoznawca Borys Uspieński w swojej książce pt. Kult św. Mikołaja na Rusi stoi na stanowisku, że w wypadku tego świętego doszło do kontaminacji, czyli połączenia legend i przekazów o kilku różnych biskupach Miry Licyjskiej oraz stworzenia na ich podstawie jednej spójnej legendy hagiograficznej, przypisanej konkretnej postaci.

Pośmiertne wojaże

Relikwie św. Mikołaja dużo podróżowały. Domniemane ciało świętego zostało przeniesione w 1087 roku z Miry do Bari w południowej Italii, co zostało dość szczegółowo opisane w Translatio Sancti Nicolai Confessoris ("Translacji świętego Mikołaja wyznawcy") pióra Nikefora z Bari. Według niego, przebywający w Antiochii kupcy z Bari dowiedzieli się, że ich konkurenci Wenecjanie planują wywieźć ciało świętego Mikołaja z Miry, aby uchronić je przed sprofanowaniem przez nadciągające do miasta wojska tureckie. Kupcy z Bari postanowili uprzedzić Wenecjan i całą flotą popłynęli do Miry. W bazylice św. Mikołaja przekonali strażników do przekazania im relikwii, choć inne źródła mówią o tym, że je po prostu ukradli. Po kolejnych cudownych wydarzeniach flota dopłynęła do Bari, gdzie 9 maja ciało zniesiono Mikołaja na ląd.

Relikwie pierwotnie złożono w kościele św. Benedykta, ale wkrótce wybudowano wspaniałą bazylikę. Nowa świątynia zasłynęła z cudów, które, jak wierzono, dokonywały się w niej za przyczyną świętego Mikołaja. Relikwie świętego w dalszym ciągu często podróżują, w 2017 roku odwiedziły Rosję.

Maria z Dzieciątkiem, św. Mikołaj (po lewej) oraz św. Grzegorz (domena publiczna).

Pierwsze wizerunki

W Bizancjum kult świętego Mikołaja rozpowszechnia się w VII–VIII wieku – najstarsze źródła o jego życiu to dzieła Andrzeja z Krety (VIII wiek), patriarchy Konstantynopola Metodego (IX wiek) oraz Szymona Metafrasty (X wiek). Ten ostatni w swoim dziele dał najwięcej materiału dla rozwoju ikonografii świętego, gdyż napisał m. in.:

"Dochodzące do nas starożytne legendy pokazują Mikołaja jako starca o anielskim obliczu, przepełnionym świętością i łaską Bożą, dodając jeszcze, co następuje: kto go nie spotkał, ledwie spojrzawszy na świętego, doskonalił się i stawał się lepszy, i każdy, czyja dusza była obciążona jakimś cierpieniem, przy pierwszym spojrzeniu na niego otrzymywał pocieszenie. Od niego promieniował jakowyś blask, a oblicze jego świeciło jaśniej, niż oblicze Mojżesza."

Bizantyjska ikonografia świętego kształtuje się najprawdopodobniej w X–XI wieku. Z tego właśnie okresu pochodzi znana mozaika z przedstawieniem biskupa z Hagia Sophia w Konstantynopolu, chociaż za najstarsze przedstawienie Mikołaja jest uważany fresk z Santa Maria Antiqua w Rzymie, datowany na VIII wiek. Mikołaj jest tu przedstawiany jako starzec o pooranym zmarszczkami obliczu, z przenikliwym spojrzeniem mądrych, brązowych oczu. Jego wiek i godność wyraża łysina na głowie i siwa, zaokrąglona broda. W przedstawieniach świętego Mikołaja podkreślana jest jego sakra biskupia – święty jest odziany w szatę biskupią i na ramionach ma szal w krzyże, zwany z greckiego omoforem lub omoforionem. W jednej jego dłoni znajduje się księga Ewangelii, drugą wykonuje gest błogosławieństwa. Istnieją ikony, na których Mikołaj przedstawiany jest całopostaciowo, w popiersiu, oraz takie, na których widzimy jedynie głowę świętego.

Święty Mikołaj na Rusi

Na Ruś (co wydaje się niejako oczywiste) kult świętego Mikołaja z Miry Licyjskiej (zwanego tu Mikołajem Mirolikijskim) przychodzi po chrzcie, który miał miejsce w 988 roku i zaskakująco szybko zdobywa dużą popularność. Święto ku czci przeniesienia relikwii świętego, obchodzone 9 maja, zostało ustanowione na Rusi już dziesięć lat po translacji, czyli w 1097 roku, najprawdopodobniej przez świętego biskupa Jefremiasza. Wspomniany już Borys Uspieński łączy szczególną popularność św. Mikołaja z tym, że w świadomości nowoochrzczonego ludu ruskiego połączył się on płynnie z postacią pogańskiego boga Wołosa, przejmując niejako jego cechy. Mogło by to wyjaśniać ogromną popularność świętego w X–XI wieku, w tym bowiem okresie pojawia się także specjalne nabożeństwo ku czci Mikołaja i pierwsze żywoty świętego w języku starocerkiewnosłowiańskim. Pierwsze ikony Mikołaja pojawiają się na Rusi jeszcze przed przeniesieniem jego relikwii z Miry Licyjskiej do Bari – najstarsze ruskie przedstawienie św. Mikołaja pochodzi z Soboru Sofijskiego w Kijowie i jest datowane na połowę XI wieku.

Jednym z najpopularniejszych typów ikonograficznych św. Mikołaja jest typ popiersiowy z zamkniętą księgą Ewangelii w lewej ręce. W Bizancjum stał się on rozpowszechniony w XI–XIII wieku. Najstarszą tego typu ikonę, datowaną na XI wiek, możemy znaleźć w klasztorze św. Katarzyny na Górze Synaj. Najstarsza zachowana ikona ruska tego typu znajdowała się natomiast w Soborze Smoleńskim Klasztoru Nowodziewiczego w Moskwie. Przedstawienie to pochodzi z Nowogrodu Wielkiego i jest datowane na koniec XII wieku. Do Moskwy przywiózł ją wraz z Jarosławską Ikoną Matki Bożej car Iwan Groźny. W latach 30. XX wieku, po zamknięciu Klasztoru Nowodziewiczego ikona trafiła do Moskiewskiego Muzeum Historycznego, a potem do Galerii Trietiakowskiej. Była jeszcze jedna ikona tego typu, datowana na XII wiek i przechowywana w Muzeum Kijowskiej Akademii Duchownej – niestety, wizerunek przepadł bez śladu podczas drugiej wojny światowej.

XIV-wieczna rzeźba św. Mikołaja Możajskiego, Galeria Trietiakowska w Moskwie
(fot. shakko, opublikowano na licencji CC BY-SA 3.0 Unported)

Mikołaj Możajski - obrońca Rusi

Bardzo ciekawym przykładem typowo ruskiej ikonografii św. Mikołaja jest tzw. Mikołaj Możajski - typ ikonograficzny powstały najprawdopodobniej w XIII–XIV wieku. Istnieje podanie o tym, że św. Mikołaj uratował miasto Możajsk od oblężenia wrogów, którymi zapewne było nadbałtyckie plemię Galindów. Oblężeni w grodzie mieszkańcy mieli zacząć modlić się do świętego Mikołaja Cudotwórcy. Wówczas na niebie ponad soborem pojawił się on z mieczem w jednej dłoni i małym miastem Możajsk w drugiej. Wrogowie w panice uciekli, a drewniana rzeźba św. Mikołaja, zwanego teraz "Możajskim", stała się jedną z najważniejszych relikwii miasta.

Pierwsze wzmianki o rzeźbie pojawiają się w 1495 roku w dokumentach wielkiego księcia moskiewskiego Iwana III. Pojawienie się takiego dzieła jest o tyle zastanawiające, że rzeźby nie są charakterystyczne dla tradycji prawosławnej, a wręcz są niewskazane ze względu na ich nadmierną plastyczność. Wiadomo jednakże, że rzeźba z Możajska stała się inspiracją dla licznych drewnianych rzeźb świętego, z których jedna jest przechowywana w Muzeum Narodowym w Warszawie. Oryginalna drewniana rzeźba św. Mikołaja Możajskiego, datowana na XIV wiek obecnie znajduje się w Galerii Trietiakowskiej w Moskwie. Jej schemat kompozycyjny – stojący święty z mieczem w jednej ręce i modelem Możajska w drugiej – był później często powielany także na ikonach.

Ikony hagiograficzne

Szczególnie ciekawe pod względem ikonografii są ikony hagiograficzne świętego Mikołaja, ozdabiane po bokach małymi scenami z życia świętego w specjalnych ramkach, tzw. klejmach. Tradycja przedstawiania scen z życia świętego pojawia się w XI wieku, a do XIV wieku ikony Mikołaja Cudotwórcy ze scenami z życia w klejmach zyskują popularność na Bałkanach, w Italii i na Rusi. Sceny z życia można podzielić na cztery główne grupy: dzieciństwo Mikołaja (narodziny, nauka czytania i pisania), stanie się duchownym (przyjęcie święceń diakońskich, kapłańskich i biskupich), pomoc w różnych okolicznościach życia (uratowanie niesprawiedliwie skazanych żołnierzy od ścięcia, ratunek tonących, tajne wsparcie udzielone ubogiemu ojcu, który chciał sprzedać córki do domu publicznego itp.) oraz sceny z translacją relikwii świętego. Liczba scen z życia na ikonach świętego Mikołaja nierzadko przekraczała dwadzieścia.

Od XVII wieku ikonografia św. Mikołaja rozwija się, chociaż, podążając za ogólnymi tendencjami, święty jest przedstawiany w sposób coraz bardziej realistyczny, a jego szaty stają się coraz bardziej ozdobne i zbliżone nie do dawnego stroju biskupiego, a do współczesnych ikonom szat prawosławnego duchowieństwa. Pojawia się podział na tzw. "Mikołaja Wiosennego" (z odkrytą głową) oraz "Mikołaja Zimowego" (w mitrze na głowie). Mikołaj, zwany także "Rosyjskim Bogiem", cieszy się wielką popularnością wśród ludu rosyjskiego.

Konkurencja

W ostatnim czasie Mikołaj z Miry Licyjskiej przestał być jedynym świętym Mikołajem w Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej – w 2000 roku, po kanonizacji cieszącego się wielką popularnością ostatniego rosyjskiego cara Mikołaja II Romanowa pojawiła się dla niego silna konkurencja. Ikony Mikołaja II i jego rodziny znajdują się niemal w każdej rosyjskiej cerkwi. Być może w przyszłości, kiedy będziemy mówić o ikonografii św. Mikołaja, konieczne będzie więc wyjaśnienie, o którego Mikołaja nam chodzi.

Bibliografia:

• Małyszewa T. N., Poczitanie swiatogo Nikoły w drewnierusskich pałomniczeskich chożdieniach [w:] Poczitanie swiatych na Rusi, t. 3, Możajsk 1996.
• Smirnowa E. S., Krugłaja ikona sw. Nikołaja Mirlikijskogo iż nowgorodskogo Nikoło-Dworiszczeńskogo sobora. Proischożdienie driewniego obraza i jego miesto w kontekstie russkoj kultury XVI w. [w:] Driewnierusskoje iskusstwo. Russkoje iskusstwo pozdniego sriedniewiekowia: XVI wiek, Sankt-Petersburg 2003.:]
• Uspienski B. A, Kult św. Mikołaja na Rusi, przeł. E. Janus i in., Lublin 1985.
• Winogradow A. J., Swiatoj Nikołaj: mieżdu agiografiej i archeołogiej [w:] Dobryj kormczij. Poczitanie swiatitielia Nikołaja w christianskom mirie, Moskwa 2011, s. 36–51.

Autorem powyższego tekstu jest Dorota Walczak.

Artykuł pierwotnie ukazał się na łamach: histmag.org/.

Na naszym blogu publikujemy na podstawie wolnej licencji CC BY-SA 3.0.