Ruiny zamku w Chęcinach (woj. świętokrzyskie)

Zamek królewski z przełomu XIII i XIV wieku, jeden z pierwszych obronnych obiektów murowanych w Małopolsce, a zarazem jeden z najbardziej rozpoznawalnych i najczęściej odwiedzanych zabytków województwa świętokrzyskiego.

Zdjęcie: Chemik12; na licencji CC BY-SA 3.0

Usytuowanie i opis

Zamek położony jest około 15 km na południowy wschód od Kielc, na skalistym wzgórzu - Górze Zamkowej, należącym do pasma Chęcińskiego Wzgórz Chęcińskich, na południe od miasta Chęciny. W rozplanowaniu zamku wyraźnie czytelny jest podział na dwie części: wschodnią - zamek górny i zachodnią - zamek dolny, obie na planie wydłużonych wieloboków. Zamek górny składa się z murów obwodowych, dwóch flankujących go od wschodu i zachodu cylindrycznych wież, reliktów przedbramia, bramy i piętrowego budynku oraz pozostałości prostokątnego budynku przy murze północnym. Na zamku dolnym zachowane są mury obwodowe, czworoboczna wieża i relikty budynku przybramnego.

Historia

Zamek powstał zapewne na przełomie XIII i XIV wieku w czasach panowania Wacława II, jako ośrodek militarny oraz strażnica tworzącego się ośrodka górniczego, ale przede wszystkim jako widoczny znak władzy monarszej. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1306 roku, kiedy Łokietek obiecał nadać kapitule krakowskiej „castrum Chancin” wraz z przynależnymi wsiami. W 1308 roku wzmiankowany jest książęcy starosta chęciński Wrocław, tytułowany w dokumencie kasztelanem. W 1318 roku arcybiskup gnieźnieński Janisław z powodu zagrożenia w czasie wojny z krzyżakami zdeponował tu skarbiec katedry gnieźnieńskiej. W 1331 roku odbył się zwołany przez Łokietka zjazd panów małopolskich i wielkopolskich. W tym czasie zamek składał się z murów obwodowych, flankowanych od wschodu i zachodu dwiema okrągłymi wieżami oraz ryzalitowo wysuniętego przed wschodnią wieżę budynku (późniejszy skarbiec). Wjazd prowadził przez bramę od strony wschodniej. Na początku XIV wieku wzniesiono prostokątny budynek mieszkalny przy murze północnym W tymże stuleciu powstało przedbramie, nad którym najpóźniej na przełomie XIV i XV wieku nadbudowano kaplicę, oraz zabudowano przestrzeń pomiędzy nim a budynkiem ryzalitowym. W XV wieku wybudowano zamek dolny z murem obwodowym i narożną, czworoboczną wieżą w ich północno-zachodniej części. Na górnym zamku wzniesiono kuchnię, wieże nadbudowano cegłą oraz zmodernizowano część bramną. Odtąd zamek górny pełnił funkcję rezydencjonalną. Jeszcze za czasów Kazimierza Wielkiego dochody starostwa chęcińskiego stały się uposażeniem królewskich małżonek i wdów. Za Jagiełły zamek był też zapewne więzieniem stanu oraz siedzibą starosty grodowego, pełniącego także funkcję żupnika chęcińskiego oraz miejscem stacjonowania wojsk. W 1410 i 1421 roku spore zapisy na zamku i dobrach chęcińskich uzyskał Piotr Szafraniec. Wydaje się, że Szafrańcowie aż do połowy XVI wieku mieli duży wpływ na funkcjonowanie zamku, pełniąc przez długie okresy urząd starosty. W tym czasie zamek był również siedzibą sądu i kancelarii grodzkiej. W latach 1569-1576 prowadzono prace restauracyjne, które nie zmieniły architektury zamku. Po pożarze w 1607 roku, związanym z rokoszem Mikołaja Zebrzydowskiego, zamek został odbudowany w stylu renesansowym przez starostę chęcińskiego Stanisława Branickiego. Braniccy dzierżyli ten urząd do 1663 roku. Po najeździe w 1655 roku przez Szwedów i w 1657 roku przez wojska Rakoczego, zamek zaczął popadać w ruinę. W 1707 roku został ponownie zniszczony przez Szwedów. Przez jakiś czas mieścił się tu jeszcze sąd grodzki i kancelaria. W końcu XVIII wieku został opuszczony. W 2. połowie XIX wieku wykonano prace konserwatorskie. W zimie 1914-1915 roku zniszczeniu uległa górna część środkowej wieży oraz część murów obwodowych w części wschodniej. Po 1945 roku zrekonstruowano wieżą wschodnią i środkową, a w 1959-1960 mury.

Zdjęcie: Arianus; na licencji CC BY-SA 3.0

Stan i wyniki badań

Pierwsze badania archeologiczne prowadzili w latach 1959-1961 Bohdan Guerqin i Jerzy Rozpędowski. W 1968 roku niewielkimi pracami na zamku dolnym kierowała Maria Rogińska. Tam też odbyły się krótkie badania w 1974 roku. W latach 1996-1999 na terenie zamku górnego i dolnego prace wykonali Czesław Hadamik i Waldemar Gliński, przy udziale Stanisława Kołodziejskiego. Kolejne w 2007 roku prowadził Czesław Hadamik. W 2013-2014 roku Waldemar Gliński kierował badaniami, których jeszcze nie opublikowane wyniki, zmieniają całkowicie obraz zamku. Odkrycie wolnostojącej wieży w najwyższym punkcie wzgórza, pozwala na zupełnie inną rekonstrukcję I fazy funkcjonowania obiektu, badania zamku dolnego na zmianę jego chronologii, a odkrycie dwuizbowego budynku z piecem typu hypocaustum przy zachodniej wieży zamku górnego na inną rekonstrukcję tej części założenia. W świetle tych badań należy się też zastanowić, w której fazie, powstał tak zwany „dom wielki” - czy w czasach Kazimierza Wielkiego, czy Jagiellonów.

Zabytek dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Nina Glińska, NID OT Kielce, 18.11.2014 r.

Chęciny w roku 1835 (autor: Leonard Chodźko ["La Pologne historique, litteraire et monumentale", Paris 1835-1836]).

Bibliografia

• "Architektura gotycka w Polsce", Mroczko T., Arszyński M. (red.), t.2: "Katalog Zabytków", Włodarek A. (red.), Warszawa, s.45,303.
• Butent-Stefaniak B., Baran E., "Monety z zamku w Chęcinach w zbiorach gabinetu numizmatyczno-sfragistycznego Ossolineum" [w:] "Czasopismo Zakładu Narodowego Imienia Ossolińskich", z.10, 1999, s.187-189.
• Bielecki W., "Koncepcja kompleksowego zagospodarowania Wzgórza Zamkowego w Chęcinach", Kielce 2008.
• Czapczyńska D., Janczykowski J., "Gotycki zamek w Chęcinach" [w:] "Teka Komisji Urbanistyki i Architektury", 1985, t.XIX, s.221-229.
• Gliński W., "Zamek królewski w Chęcinach. Rozwarstwienie chronologiczne bramy wschodniej zamku górnego", mps Kielce 1998.
• Gliński W., "Program badań archeologicznych zamku w Chęcinach w ramach projektu: <<Zamek Królewski w Chęcinach historycznym miejscem mocy Ziemi Świętokrzyskiej - kompleksowe zagospodarowanie Wzgórza Zamkowego i organizacja ponadregionalnego wydarzenia Oblężenie Chęcińskiej Warowni>>", Kielce 2012, mps w archiwum WUOZ Kielce.
• Gliński W., "Wstępne sprawozdanie z badań archeologicznych na zamku w Chęcinach w ramach realizacji inwestycji: <<Zamek Królewski w Chęcinach historycznym miejscem mocy Ziemi Świętokrzyskiej - kompleksowe zagospodarowanie Wzgórza Zamkowego i organizacja ponadregionalnego wydarzenia Oblężenie Chęcińskiej Warowni>>", Kielce 2014, mps w archiwum WUOZ Kielce.
• Gliński W., Hadamik Cz., "Zamek królewski w Chęcinach - zarys problematyki badawczej i konserwatorskiej. Próba periodyzacji funkcjonalno-przestrzennej obiektu" [w:] "Zamki i przestrzeń społeczna w Europie Środkowej i Wschodniej", Antoniewicz M. (red.), Warszawa 2002, s. 374-390.
• Guerquin B., "Fazy rozwoju zamku w Chęcinach" [w:] "Uniwersytet Warszawski i Politechnika Warszawska. Zespół Badań nad Polskim Średniowieczem. II konwencja naukowa w Warszawie 28 i 29 kwietnia 1961. Referaty i dyskusje", Warszawa 1963, s. 72-73.
• Guerquin B., "Zamki w Polsce", Warszawa 1984, s. 121-123.    
• Hadamik Cz., "Zamek królewski w Chęcinach: archeologiczne przesłanki do kwestii jego genezy i pierwotnej funkcji" [w:] "Późnośredniowieczne zamki na terenie dawnego województwa sandomierskiego", Kielce 2005, s. 145-170.
• Hadamik Cz., "Archeologia o zamku w Chęcinach" [w:] "Chęciny na starej fotografii. Szkice z dziejów miasta", Kalina D. (red.), Kielce-Chęciny 2008, s. 53-80.
• Hadamik Cz., Hadamik K., "Fazy rozwoju przestrzennego zamku królewskiego w Chęcinanch (od końca XIII do połowy XVII wieku)" [w:] Stala K. (red.) "III Forum architecturae Poloniae medievalis", Kraków 2013, s. 74-83.
• Hadamik Cz., Mirowski R., "Studium historyczno-urbanistyczne rozwoju przestrzennego zamku dolnego w Chęcinach z propozycjami wytycznych konserwatorskich rewitalizacji obiektu", mps Kielce 2005.
• Kajzer L., Kołodziejski S., Salm J., "Leksykon zamków w Polsce", Warszawa 2001, s. 123-128.
• Kalina D., "Dzieje Chęcin", Chęciny 2009.

Artykuł pierwotnie ukazał się na portalu zabytek.pl.

Właściciel praw autorskich do artykułu: Narodowy Instytut Dziedzictwa.

Na naszych łamach publikujemy na podstawie licencji CC BY-NC-ND 3.0.