Grodzisko Piotrówka, Radom, mazowieckie

Radom, grodzisko Piotrówka, widok z południowego wschodu na południowy fragment wału,
stan na 2011 r., fot. Michał Bugaj (w ramach licencji: CC BY-NC-ND 3.0)

Grodzisko Piotrówka (stanowisko 1) jest jednym z najważniejszych elementów kształtujących historyczny i kulturowy krajobraz Radomia. Wg M. Trzecieckiego, kierownika najnowszych badań archeologicznych, „jego wczesnośredniowieczne warstwy osadnicze są prawdziwą kopalnią wiedzy o funkcjonowaniu typowego ośrodka administracji pierwszych Piastów. W historii wzgórza zapisany jest też „złoty wiek” Radomia - w XV-XVI wieku będącego jednym z głównych ośrodków politycznych monarchii Jagiellonów - a także czas modernizacji państwa, podjętej u schyłku szlacheckiej Rzeczpospolitej, kiedy to na dawnym grodzie założono jeden z najstarszych w Polsce cmentarzy komunalnych zorganizowanych wedle reguł Komisji Dobrego Porządku.” Grodzisko stanowi centrum kompleksu osadniczego z okresu wczesnego średniowiecza, w skład którego wchodzą ponadto: osady (st. 2 i 3) oraz osada/cmentarzysko (st.4).

Usytuowanie i opis

Radomski zespół osadniczy powstał na skrzyżowaniu szlaków handlowych wiodących z Małopolski na Mazowsze i przez Lublin na Ruś. Grodzisko w Radomiu położone jest w dolinie rzeki Mlecznej. Wzniesiono je na wydmie pośród podmokłych, torfowych łąk. Osada na st. 2 położona jest na zachód od grodziska, nad rzeką; osada na st. 3 - od północnego - wschodu, wokół obecnego kościoła św. Wacława; stanowisko 4 zlokalizowane jest ok. 100 m na wschód od Piotrówki.

Grodzisko Piotrówka ma formę płaskiego wzniesienia o wysokości 5-7 metrów i wymiarach 146 x 136 metrów. Zajmuje ono powierzchnię ponad 1,5 hektara. Obszar grodziska to obecnie miejski teren zielony. Oznaczono je pamiątkowym głazem. Teren zajmowany niegdyś przez nadrzeczną osadę (st. 2) jest obecnie nieużytkiem, dwa pozostałe stanowiska zostały w dużej części zabudowane.

Radom, grodzisko Piotrówka, widok z południowego wschodu na centralną część majdanu i teren wykopalisk Instytutu Archeologii i Etnologii PAN z 2011 r., stan na 2011 r.,fot. Michał Bugaj (w ramach licencji: CC BY-NC-ND 3.0)

Historia

Pierwsza wzmianka o Radomiu pochodzi z roku 1155. W bulli papieża Hadriana, w przywileju rocznym dla biskupstwa wrocławskiego wymieniono wieś Sławno leżącą w pobliżu Radomia. W źródłach z XIII w. pojawiają się imiona czterech kasztelanów radomskich. W 1222 roku istniejący na grodzisku kościół pw. św. Piotra, od którego grodzisko wzięło swą nazwę, został nadany przez biskupa Iwo Odrowąża benedyktynom sieciechowskim. Kościół istniał już zapewne w wieku XI. W roku 1252 odnotowano powrót grodów w Sandomierzu i Radomiu (castrum de Radom) w prawowite ręce Leszka Białego. Przed rokiem 1350 nadano prawa miejskie osadzie na st. 3, lokując ją na prawie średzkim. Być może stało się to równocześnie z budową kościoła św. Wacława na przełomie XIII/XIV wieku. W drugiej 1364 roku Kazimierz Wielki dokonał ponownej lokacji miasta na prawie magdeburskim. W 1370 roku rozpoczęto budowę zamku - nowej siedziby kasztelana i centrum administracyjnego, które przejęło funkcje grodu.

Na omawianym terenie w epoce brązu istniało osadnictwo ludności kultury łużyckiej. Gród w Radomiu powstał prawie 1500 lat później z inicjatywy władców pierwszego państwa piastowskiego jako ośrodek administracji i kontroli nowych terenów. W 2 poł. X w. wzniesiono wały, obniżając przy tym teren między linią wałów a centralną częścią grodu (faza I). W wieku XI w strefie przywałowej pojawiła się zabudowa drewniana (faza II). W okresie od schyłku XI do końca XII wieku (faza III) przebudowano fortyfikacje, podniesiono poziom gruntu przy wałach, wzniesiono budynki mieszkalne w odległości 15-20 m od nich. W XIII wieku wyrównano wewnętrzną część grodziska, ponownie zaczęto wykorzystywać strefę w sąsiedztwie wału. Gród porzucono ok. poł. XIV w. w związku z lokacją miasta i przeniesieniem siedziby władzy. W XV i XVI wieku na grodzisku istniała zabudowa mieszkalna i gospodarcza, wiążąca się być może z sejmami koronnnymi i pobytami rodziny królewskiej (fazy V-VII). W latach 1790-1812 na Piotrówce funkcjonował cmentarz (faza VIII). W wieku XIX-XX wieku prowadzono tam prace ziemne (fazy IX-X). Osady 2 i 4 stanowiły zaplecze grodu fazy I. W fazie II nastąpiła intensyfikacja zasiedlenia osady 2 i ulokowanie cmentarza na st. 4. W fazie III związanej z reorganizacją przestrzenną grodu osadnictwo przeniosło się na teren osady 3.

Radom, grodzisko Piotrówka, widok z północy na północno zachodni fragment wykopu 5/2011 z badań Instytutu Archeologii i Etnologii PAN założony w zachodniej i centralnej części majdanu, stan na 2011 r., fot. Michał Bugaj (w ramach licencji: CC BY-NC-ND 3.0)

Stan i wyniki badań

Pierwsze badania archeologiczne grodziska Piotrówka przeprowadzono w roku 1903, kolejne w dwudziestoleciu międzywojennym. Po wojnie grodzisko i towarzyszące mu osady badane były przez archeologów z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN (dawniej: Instytut Historii Kultury Materialnej PAN). Wykopaliskami w latach 1959-1973 kierowali K. i E. Kierzkowscy, a w latach 2009-2012 - M. Trzeciecki. Najnowsze badania prowadzono w ramach projektu „Park kulturowy Stary Radom”. Oprócz wykopalisk wykonano wówczas zdjęcia lotnicze grodziska, model 3D, przeprowadzono także badania geofizyczne. W roku 2007 grodzisko i towarzyszące mu osady zostały zarejestrowane w trakcie badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski.

W wyniku badań ustalono, że prace przy budowie wałów rozpoczęto od niwelacji terenu. Na stopniach wyciętych w stoku wzgórza posadowiono elementy konstrukcyjne wału. Obniżono nieznacznie teren od strony zewnętrznej, nie była to jednak fosa. Jak się wydaje wystarczającym zabezpieczeniem grodu był podmokły teren. Wał pierwszej fazy wzniesiono w konstrukcji skrzyniowo-przekładkowej. Rdzeń konstrukcji stanowiły dwa rzędy skrzyń drewnianych wypełnionych piaskiem i ziemią, wzmocnionych palisadą (od zewnątrz) i słupami (od wnętrza grodu). Od zewnątrz do palisady dostawiono nasyp przekładkowy z poziomych warstw belek przesypanych piaskiem. W kolejnej fazie wał poszerzono od wewnątrz, a w wiekach XII i XIII rozbudowywano go od strony zewnętrznej. Kolejne etapy rozbudowy nie wynikały z gwałtownej destrukcji faz starszych, lecz wiązały się raczej z niestabilnością podłoża i podnoszeniem się poziomu wód gruntowych. Po opuszczeniu grodu umocnienia zostały intencjonalnie spalone.

W trakcie budowy wałów obniżono poziom gruntu u ich podstawy od strony majdanu. Obszar centralny pozostawiono natomiast jako kulminację terenu. W części przywałowej archeolodzy zaobserwowali rytm polegający na ponawianym podnoszeniu poziomu terenu z towarzyszącą mu zmianą zagospodarowania wnętrza grodu (patrz: Historia obiektu/datowanie etapów budowy). U schyłku XI lub na początku XII wieku poziom użytkowy podniesiono o metr, wykopano także kanał odwadniający. W odległości ok. 15-20 metrów od wałów wzniesiono budynki mieszkalne. Archeolodzy okryli w ich sąsiedztwie jamy śmietnikowe i palenisko/podstawę pieca. Zagęszczenie zabudowy w opisywanym okresie zbiega się z pierwszą historyczną wzmianką o Radomiu. W XII w. zabudowa znowu zbliżyła się do wału. Archeolodzy odsłonili pozostałości budynku wzniesionego w konstrukcji szkieletowej. Ogólnie jednak ślady aktywności ludzkiej z tego okresu są dość nikłe.

Liczna znaleziska świadczą o dużym znaczeniu radomskiego grodu we wczesnym średniowieczu. Wysoki odsetek szczątków dzikich zwierząt (w tym niedźwiedzia, tura i jesiotra) świadczy o spożywaniu zwierząt, których odławiane było przywilejem władców. Liczne były znaleziska importów z Rusi. Duża ilość militariów i narzędzi żelaznych, ślady wytopu i obróbki żelaza na terenie grodu są świadectwem wytwórczości lokalnej.

Z wieku XV-XVI pochodzą pozostałości budynków o boku dł. 5-6 metrów, którym towarzyszyły im kamienno-gliniane piece. Są to relikty planowej zabudowy. W warstwach związanych z nimi stosunkowo liczne były znaleziska broni i elementów oporządzenia jeździeckiego, co wiązać można z kulturą materialną elit. Wśród 102 pochówków z przełomu XVIII/XIX wieku odnaleziono dwa, w których zmarłych pochowano bez trumien. Spoczywali na brzuchu z rękami założonymi do tyłu - niegdyś prawdopodobnie skrępowanymi.

Na terenie osady nr 2 odsłonięto relikty co najmniej 8 budynków wzniesionych w technice zrębowej z towarzyszącymi im obiektami gospodarczymi o ścianach wykonanych w konstrukcji plecionkowej. Odkryto także trzy „chlewiki” o wym. ok. 2 x 2 metry, zbudowane z dranic wzmocnionych w narożnikach wbitymi w grunt palikami. W pobliżu jednego z nich odnaleziono pojemnik wykonany z jednego płata kory, wypełniony w połowie żołędziami - paszą dla zwierząt. Na terenie osady odkryto także nieregularnie rozmieszczone płotki plecionkowe - pozostałości zagród dla zwierząt lub oznaczenie granic działek. Na zachodnim brzegu Mlecznej odsłonięto studnię. Dzięki datowaniu radiowęglowemu wiemy, że wybudowano ją po roku 888. Datowanie i peryferyjna lokalizacja obiektu wskazywać mogą na istnienie w tej części doliny starszej osady. Przez teren osady przechodziła drewniana droga - grobla odkryta w latach 60-tych. Podczas ostatnich badań odsłonięto pozostałości związanego z nią mostu. Mogą to być pozostałości szlaku handlowego. Na terenie osady 2 natrafiono także na relikty warsztatu wytwarzającego gliniane przęśliki oraz pracowni zajmującej się obróbką drewna. Liczne znaleziska półfabrykatów i gotowych wyrobów z kości i rogu mogą świadczyć o istnieniu tu także pracowni rogowniczej. W trakcie badań osady pozyskano także metalowe sprzączki, okucia do pasa, zawieszki, szklane paciorki i pierścionki oraz żelazne sierpy i półkoski.

Osada nr 3 została rozpoznana w najmniejszym stopniu. W latach 60-tych odsłonięto tu pozostałości pieców glinianych, znaleziono narzędzia i dużą ilość ceramiki. Badacze przypisali jej funkcje targowe, hipoteza ta wymaga jednak potwierdzenia.

Osada nr 4 została założona „na surowym korzeniu”, czyli w miejscu wcześniej niezamieszkanym. Była ona regularnie rozplanowana, zagłębione w ziemię domy rozmieszczono w co najmniej trzech rzędach w odległości 10-15 metrów od siebie. W trakcie badań cmentarzyska założonego tu w XI w. odsłonięto 124 groby szkieletowe. Zmarłych chowano na wznak, towarzyszyło im dość liczne wyposażenie. Archeolodzy znaleźli m.in. kabłączki - metalowe ozdoby w kształcie otwartego pierścienia przypinane na wysokości głowy do czepca lub specjalnej opaski, paciorki, pierścionki, brązowe lub szklane, pojedyncze naczynia gliniane ustawiane w okolicy głowy lub nóg zmarłego, noże żelazne przy szkieletach męskich. Jeden pochówek różnił się od pozostałych. Szkielet bez wyposażenia leżał twarzą do ziemi pod brukiem z kamieni polnych. Ze sposobu ułożenia wynika, że zmarły musiał być skrępowany przed śmiercią lub pochówkiem.

Stanowisko, położone przy zachodnim krańcu ul. Piotrówka, jest obecnie terenem zielonym dostępnym dla zwiedzających. Z rynku prowadzi na nie zielony szlak turystyczny.

Oprac. Agnieszka Oniszczuk, OT NID w Warszawie, 16.06.2015 r.

Bibliografia

• Auch M., Bugaj U., Trzeciecki M., Archeologia w Radomiu - archeologia dla Radomia. Próba podsumowania pierwszych lat projektu „Park kulturowy Stary Radom”, [w:] Buko A., Główka D., Trzeciecki M. (red.), Radom: korzenie miasta i regionu. Tom 3. Archeologia w obliczu wyzwań współczesności, Warszawa 2013, s. 9-39.
• Auch M., Trzeciecki M., Relikty umocnień obronnych odkrytych w 2010 roku na stanowisku 1 w Radomiu, [w:] Buko A., Główka D., Trzeciecki M. (red.), Radom: korzenie miasta i regionu. Tom 2. Radomski zespół osadniczy w dolinie rzeki Mlecznej, wyniki badań interdyscyplinarnych, Warszawa 2012, s. 35-69.
• Bugaj M., Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Radomiu - uwagi na temat ochrony i prezentacji dziedzictwa archeologicznego, [w:] Buko A., Główka D., Trzeciecki M. (red.), Radom: korzenie miasta i regionu. Tom 3. Archeologia w obliczu wyzwań współczesności, Warszawa 2013, s. 51-63.
• Cieślak-Kopyt M. Micke I., Skubicha E., Twardowski W., Radomskie - alfabet wykopalisk. Przewodnik archeologiczny, Radom 2004, s. 121-138.
• Gąssowski J., Cmentarzysko w Końskich na tle zagadnienia południowej granicy Mazowsza we wczesnym średniowieczu, „Materiały Wczesnośredniowieczne”, t. II, 1950/1952, s. 75-79.
• Fuglewicz B., Wczesnośredniowieczne grodzisko Piotrówka w Radomiu na podstawie badań archeologicznych i źródeł historycznych, „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego”, Tom XLIV, 2010, s. 109 - 127.
• Kasprzycka M., Sprawozdanie z badań AZP obszaru nr 74-67, 2007, mps w archiwum NID w Warszawie.
• Kierzkowska-Kalinowska E., Dziesięć lat badań ekspedycji wykopaliskowej Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN w Radomiu, ”Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego” 1970, t. 7, z. 1-2, s. 39-68.
• Malinowska-Sypek A., Sypek R., Sukniewicz D. i Brzeziński W. (wprowadzenie), Przewodnik archeologiczny po Polsce, Warszawa 2010, s. 315.
• Nierychlewska A., Budownictwo obronne powiatu radomskiego w okresie od XIII do XVIII wieku, Radom 2002, s. 183-194.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 9, Warszawa 1880-1914, s. 392-415, http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX [dostęp 11.06.2015]
• Trzeciecki M., Projekt „Park kulturowy Stary Radom” - badania Instytutu Archeologii i etnologii PAN w latach 2009-2012, [w:] Skubicha E., Kwiatkowska-Rzodeczko M. (red.), Piotrówka. Pamięć rodowodu. Katalog wystawy, Radom 2013, s. 23-39.

Właściciel praw autorskich do opisu: Narodowy Instytut Dziedzictwa.

Artykuł pierwotnie ukazał się na https://zabytek.pl/.

Na naszym blogu publikujemy na wolnej licencji CC BY-NC-ND 3.0.