Andrzej Chwalba, Wojciech Harpula, "Polska-Rosja. Historia obsesji, obsesja historii". Recenzja.

Historia jest kluczem do zrozumienia współczesnych relacji polsko-rosyjskich. Duet Chwalba-Harpula z pewnością miał tego pełną świadomość. Efektem ich współpracy jest przekrojowe spojrzenie na dzieje Polski i Rosji, a także próba odpowiedzi na pytanie co mogłoby się stać, gdyby wydarzenia przyjęły inny obrót.

Andrzej Chwalba, Wojciech Harpula, "Polska-Rosja. Historia obsesji, obsesja historii",
Wydawnictwo Literackie, 2020, 452 stron.

Na temat stosunków polsko-rosyjskich wypowiadał się już chyba każdy polski polityk, politolog czy komentator życia publicznego. Trudno jednak oprzeć się wrażeniu, że w wypowiedziach wielu osób słychać brak pełnego zrozumienia specyfiki zagadnienia, o którym mówią. Przynajmniej po części jest to wynikiem bardzo pobieżnej znajomości wielowiekowej relacji obu państw. Wyobraźmy sobie, o ile celniej moglibyśmy oceniać dzisiejszą rzeczywistość, gdybyśmy dobrze rozumieli naszą przeszłość, pomyślmy o wymiernych korzyściach jakie może dawać racjonalne i pozbawione emocji myślenie o Rosji. Pomóc w tym mogą książki, które historię stosunków polsko-rosyjskich omawiają w sposób analityczny, uwzględniając wszystkie towarzyszące im konteksty. Właśnie dlatego lekturę książki "Polska-Rosja. Historia obsesji, obsesja historii" zaczynałem z uczuciem pewnej ekscytacji i wielkimi oczekiwaniami.

Publikacja ma dwóch autorów. To Andrzej Chwalba - profesor historii, pracownik naukowy Uniwersytetu Jagiellońskiego, autor ponad 20 książek naukowych i Wojciech Harpula - dziennikarz i publicysta, redaktor naczelny "Gazety Krakowskiej". Autorzy przyjęli w książce formę wywiadu-rzeki, co jest już sprawdzonym i udanym rozwiązaniem. Warto przypomnieć, że nakładem Wydawnictwa Literackiego w 2019 roku ukazała się ich pierwsza, wspólna książka "Zwrotnice dziejów. Alternatywne historie Polski", która została bardzo ciepło przyjęta, zresztą również przez piszącego te słowa. Bazowała ona, podobnie jak "Polska-Rosja...", na wskazaniu kluczowych momentów w dziejach i refleksji nad tym, jak potoczyłaby się historia, gdyby ówczesne wydarzenia przybrały inny obrót. Po lekturze "Zwrotnic dziejów..." zwróciłem uwagę, że trochę zabrakło tam kilku ciekawych tematów, takich jak chrzest Mieszka I czy wybuch powstania listopadowego. Niezwykle pozytywnym zaskoczeniem było dla mnie to, że oba zagadnienia pojawiły się na kartach nowej publikacji.

Książka "Polska-Rosja. Historia obsesji, obsesja historii" to całościowe spojrzenie na ponad tysiącletnią historię relacji polsko-rosyjskich. Tekst podzielono na siedem rozdziałów, które ułożone są zgodnie z chronologią wydarzeń. Autorzy poszukują odpowiedzi na pytanie o to jak nasze relacje z Rosją mogłyby wyglądać dzisiaj, gdyby historia potoczyła się inaczej. Zastanawiają się m.in. jakie konsekwencje dla stosunków z Rosją miałoby przyjęcie przez Mieszka I chrztu w obrządku innym niż zachodni, czy jak potoczyłyby się losy Polski, gdyby litewski książę Jogaiło nie był królem Polski, a został wielkim księciem moskiewskim. Lektura pozwala także zrozumieć, na czym polega specyfika rosyjskiego myślenia i tzw. russki mir. Publikacja to nie tylko budowanie alternatywnych historii, które mogły się wydarzyć, ale także, a może przede wszystkim, wskazanie kluczowych momentów w dziejach, wyjaśnienie ich znaczenia i doniosłości, z której nie zawsze zdawali sobie sprawę ich inicjatorzy.

Rozmowa ma bardzo swobodną, pełną poczucia humoru formę. Jej przystępny język wspaniale uzupełnia się z niezwykłą erudycją i dociekliwymi pytaniami Wojciecha Harpuli oraz bardzo dokładnym opisem historycznym Andrzeja Chwalby. Na słowa najwyższego uznania zasługuje przekrojowa wiedza autorów, którzy równie naturalnie rozmawiają o wczesnośredniowiecznym państwie wielkomorawskim, jak i szczegółach konfederacji barskiej czy powstaniu warszawskim. Kolejnym atutem książki jest wyraźne oddzielenie faktów i tego, co najczęściej przyjmują w swoich książkach badacze, od refleksji nad tym, co mogłoby mieć miejsce w alternatywnej rzeczywistości. Na marginesie tych "alternatywnych scenariuszy" warto pochwalić dużą powściągliwość w formułowaniu hipotez przez obu autorów, a zwłaszcza profesora Chwalbę. Wystrzega się on pogoni za historyczną sensacją, a prowadzone tu dywagacje mają oparcie w źródłach historycznych i ówczesnej rzeczywistości społeczno-polityczno-kulturowej. Autorzy unikają budowania hipotez piętrowych, co także pozytywnie wpływa na wiarygodność ich koncepcji. Kiedy z kolei jakieś zagadnienie w środowisku badaczy wciąż jest przedmiotem dyskusji, autorzy nie uciekają się do ryzykownych uproszczeń, tylko wyjaśniają naturę problemu. Pozytywnie należy ocenić także redakcję, korektę i samo wydanie. Wszystko to sprawia, że książkę czyta się bardzo przyjemnie.

Rolą recenzenta jest też wytknięcie mankamentów ocenianej pracy, choć w przypadku tej książki jest to raczej wskazanie pewnych błahostek. Mimo że praca nie ma stricte naukowego charakteru, to dobrym rozwiązaniem mogłoby być umieszczenie na jej końcu bibliografii, choćby w formie literatury uzupełniającej. Warto byłoby także dodać większą liczbę rycin oraz indeks miejsc i nazwisk, które pojawiają się w tekście.

"Polska-Rosja. Historia obsesji, obsesja historii" to książka potrzebna, która pozwala rozpoznać współczesne problemy wynikające z polityki prowadzonej przez Rosję, ale także zrozumieć ich podłoże i przyczyny. Przystępna forma jaką jest wywiad-rzeka powinna zachęcić także osoby, które historią interesują się tylko pobieżnie. Polecam każdemu kto chciałby zrozumieć, jakie wydarzenia ukształtowały współczesną Polskę i Rosję. To lektura, która poszerza horyzonty!

Ocena recenzenta: 9,5/10.

Autorem powyższej recenzji jest: Jakub Jagodziński.

Recenzja pierwotnie ukazała się na portalu histmag.org.

Na naszych łamach publikujemy w ramach licencji CC BY-SA 3.0.